بَرسیان، مسجد جامع ، مسجدی از عصر سلجوقی در برسیان. از کهنترین مساجد ایران است و کتیبههای منار ومحراب آن (بترتیب با تاریخهای 491 و 498) حاکی است که در عهد برکیارق * سلجوقی (حک : 486ـ 498) ساخته شده است. سبک معماری و تزیینات درون مسجد و پوشش داخلی گنبد، به گنبد تاجالملک در صفة شمالی مسجد جامع اصفهان شباهت بسیار دارد و چون گنبد تاجالملک در 481 ساخته شده، احتمالاً سرمشق مسجد برسیان قرار گرفته (هنرفر، 1344 ش، ص 174ـ175) و میتوان گفت معمار هر دو یکی بوده است.محراب مسجد از نمونههای جالب هنر آجرتراشی و گچبری عصر سلجوقی است. کتیبههای اطراف آن روی زمینة تزیینی گچی و گل و بوتهدار و به خط کوفی برجستة آجری است (همان، ص 176). منار مسجد از کهنترین منارهای تاریخی ایران و جامع بهترین ظرایف فنی آجرکاری عصر سلجوقی است. این منار، بر خلاف منارهای قرن هشتم به بعد، دور از سردر اصلی و خارج از گنبد و چسبیده به ساختمان مسجد و به صورت میلهای منفرد و مدوّر بنا شده است و حدود 35 متر ارتفاع دارد. از وضع فعلی تارک آن پیداست که با گذشت زمان یک متر از آن خراب شده و ریخته است. قسمت پایین منار دارای آجرچینی ساده است، اما نزدیک به تارک آن با تزیینات آجری معمول در عصر سلجوقی، که تا دورة مغول ادامه داشته، آرایش یافته و داخل حاشیههای باریکِ بالای منار با اشکال لوزی و گردِ یک در میان و میلة منار با نقوش خفتة راسته (هزار باف) تزیین شده است. منار دارای پلکانی مارپیچی است که از سطح زمین و داخل مسجد آغاز میشود. نمای خارجی آن با منارهای قرن پنجم و ششم خراسان و عراق که از چندین قسمت تشکیل میشود تفاوت دارد؛ در اینجا پایة منار همسطح بقیة آن است (اسمیت، ج 4، ص 135). وجود مساجد تک منارهای چون برسیان، حاکی از آن است که در آن تاریخ، هنوز بنای منارهای دوگانه در ایران معمول نشده بوده است (هوگ، ص 84).در داخل گنبد مسجد برسیان کتیبهای به خط کوفی سادة آجری و شامل چند آیه از سورة فتح وجود دارد که بیش از نیمی از آن سالم نمانده و فاقد تاریخ ساختمان گنبد است (هنرفر، 1344 ش، ص 175).در دورة صفویه اجزایی به ضلع شمالی مسجد افزوده شده است که قسمتی از یک کتیبة معرّق نفیس کاشیکاری بهخط ثلث و نیز دیوارها و هلالهایی از آن هنوز بر جاست (همان، ص 177).منابع: مایرون بمنت اسمیت، «منارههای اصفهان»، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم، آثار ایران ، ج 4، مشهد 1368 ش؛ لطفالله هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان 1344 ش؛ همو، «مناره و مسجد برسیان»، باستانشناسی ، ج 1، ش 3 و 4 (پاییز و زمستان 1338)، ص 69ـ76؛ جان هوگ، سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران 1368 ش.
