بَرزونامه ، منظومهای حماسی شامل حدود 000 ، 65 بیت دربارة هنرنماییها و ماجراهای برزو پهلوان افسانهای، فرزند سهراب . آنکتیل دوپرون این منظومه را به عطایی نامی نسبت داده که بلوشه او را همان ابوالعلاء عطاءبن یعقوب کاتب رازی * دانسته است. این شخص، که به نامهای مختلف ناکوک و عمید عطاء و عطاء یعقوب و عطاء رازی معروف بوده، شاعر دربار غزنوی است که در 471 (هدایت، ج 2، ص 873ـ876) یا 491 (عوفی، ص 72ـ75) درگذشته است. نه عوفی برزونامه را جزو آثار عطایی ذکر کرده است نه هدایت. زبان برزونامه دارای بعضی از ویژگیهای متون قرن پنجم است. این کتاب، که به وزن و سبک شاهنامه فردوسی سروده شده، بلندترین منظومة حماسی پس از شاهنامه و شامل مطالب بسیاری از افسانههای ملّی ایرانی است که فردوسی از آنها استفاده نکرده است.داستان با سفر سهراب از توران به قصد جنگ با رستم آغاز میشود. سهراب با زنی به به نام شهرو ازدواج میکند و برای فرزندِ به دنیا نیامدهاش یادگاری نزد آن زن میگذارد. شهرو نام فرزند را برزو میگذارد و او را، بیآنکه از هویت پدرش آگاه باشد، بزرگ میکند. برزو در جوانی به سپاه افراسیاب میپیوندد و مادرش را وامیدارد تا نام پدرش را به او بگوید و سپس بر آن میشود تا انتقام کشتهشدن سهراب را از رستم باز ستاند. افراسیاب او را با لشکری به ایران میفرستد، لیکن دیری نمیگذرد که برزو به دست فرامرز گرفتار و روانة سیستان میشود. شهرو با خبر میشود و به فرار او کمک میکند، اما او باز به دست رستم گرفتار میشود. نیا و نوه، بیآنکه یکدیگر را بازشناسند نبرد میکنند و برزو تنها در آخرین دم، که شهرو او را به رستم میشناساند، از مرگ نجات مییابد. پس از آن به سپاه ایران میپیوندد و چون این خبر به افراسیاب میرسد، سوسن رامشگر را، که نوازنده و جادوگر است، برای گرفتار کردن پهلوانان ایرانی گسیل میدارد ( رجوع کنید به سوسن نامه ). افراسیاب با سپاهیان خویش سر میرسد، و در یک رشته نبرد و ماجرا، بیشتر قهرمانان ایرانی و تورانی که در شاهنامه از آنان یاد شده به اضافة بسیاری دیگر و همچنین دیوان و پریان و ساحران به این معرکه درمیآیند. این داستان با مرگ برزو به دست دیوی پایان مییابد.برزونامه اول بار در 1816 در غرب شناخته شد؛ و این هنگامی بود که کُزهگارتن ، از روی نسخهای خطی که آنکتیل دوپرون از هندوستان آورده بود، بخشی از آن شامل 275 بیت را همراه با ترجمة آلمانی، به چاپ رسانید. از این منظومه، منتخب دیگری نیز به صورت ضمیمة شاهنامه چاپ ترنر مَکَن بهچاپ رسیده (ص 2160ـ2196) اما متن کامل برزونامه ، هنوز چاپ نشده است. نسخههای اصلی این کتاب در کتابخانة ملّی پاریس ( ) فهرست... ( ش 1189ـ1190)، فرهنگستان علوم تاجیکستان (میرزایف و بالدیرف، ج 2، ش 324)، کتابخانة واتیکان (فوندو سبات ، ش 652)، فرهنگستان کْلوژ رومانی (پیه مونتسه ، ص 456) و در کتابخانة دانشگاه کلمبیا در نیویورک موجود است.فردریش فون زوتشک ، در بخشی پیرامون منابع ایرانی افسانة جام مسیح ، مدعی شده است که برزونامه منبع مستقیم پارتسیفال اثر وولفرامفون اِشِنْباخ است، لاکن این ادّعا را به اثبات نرسانده است.منابع: شاه حسینبن غیاثالدین محمد، احیاءالملوک ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1344 ش، ص 30ـ34 (حاوی نخستین گزارش مستقل دربارة داستان برزو)؛ ذبیحالله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، چاپ افست تهران 1347 ش؛ همو، حماسه سرایی در ایران ، تهران 1363 ش، ص 303ـ310 (دربارة متن و جایگاه آن در میان حماسههای پس از شاهنامه)؛ محمدبنمحمد عوفی، لبابالالباب ، چاپ سعید نفیسی، تهران 1335 ش؛ ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه ، چاپ ترنر مکان، کلکته 1892؛ رضاقلیبن محمد هادی هدایت، مجمعالفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش؛H. Closs, “Convergence des sources” , in Lumiةre du Graal , ed. R. Nelli, Paris 1951, 50-68(دربارة نظرات فون زوتشک) ; EI , s.v. “Barzu ¦ -na ¦ ma” (by Cl. Huart- [H. Massة]); H.G.L. Kosegarten, “Bruchstدcke aus dem persischen Heldengedichte Barsunameh", Fundgruben des Orients, 5 (1816), 309-325:) برزونامه (اولین چاپ اروپایی منتخبی از ; A. Mirzoev, A.N. Boldyrev, Eds. Katalog vostochnykh rukopise § , vols . 1-, Stalinabad 1960-; M. Molإ, "L'إpopإe iranienne aprةs Firdo ¦ s ¦ ", La nouvelle Clio, 5 (1953), 377-393(دربارة متن و جایگاه آن در میان حماسههای پس از شاهنامه) ; APiemontese, “Imanoscritti persiano del Fondo Sbath nella Biblioteca Vaticana e un nuovo’ Barzu ¦ na ¦ ma'", Atti Della Accademia Nazionale dei Lincei. Rendiconti della classe de scienze morali, storiche e filologiche, ser. 8, 33, 1978, 447-464;(دربارة تفاوتهای بین نسخ موجود در کتابخانة ملی فرانسه و کتابخانة واتیکان)Il primo canto del libro di Berzu (Berzu ¦ -na ¦ meh) , Bologna 1899; L. Ringbom, Graltempel und paradies , Stockholm 1951, 115, 471 (دربارة نظراتفون زوتشک) ; V. Rugarli, La gazzella di Berzu , Bologna 1889;(ترجمة منتخب مذکور و سایر قطعات به نثر ایتالیایی)Rustem e Berzu , Bologna 1892; S. de Sacy, "Vullers' Chrestomathia", Journal des Savants (1834), 207-218(ندی بر کارهای کُزهگارتن و فولرس) ; J.A. Vullers, Chrestomathia Schahnamiana , Bonn 1833;(شامل چاپ دیگری از منتخب برزونامه ، چاپ کزهگارتن)Zend-Avesta, tr. Anquetil Duperron, I, pt. l, Paris 1771, DXXXVI.
