بَرْزَند ، دهستان و شهری تاریخی در استان اردبیل.1) دهستان برزند. در بخش انگوتِ شهرستان گِرمی در استان اردبیل * ، و مشتمل است بر 49 آبادی که جمعیت آن در 1371 ش به حدود 662 ، 7 تن می‌رسید. هوای آن گرم و آب آن عمدتاً از چاه و چشمه است. کشت گندم و جو، دامداری و فرشبافی در آن رواج دارد. مرکز برزند (پایین برزند) ده قاسم کندی در ارتفاع 880 ، 1 متری در هجده کیلومتری شمال شرقی ده رضی (اَرشَق) واقع است. این مرکز دارای مسجد و مدرسه است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، ج 8، ص 129). به نوشتة رزم‌آرا، دهستان برزند تابع اردبیل و مرکز آن قلعة برزند بود (ج 4، ص 87) که در 1355 ش تابع بخش گِرمی در شهرستان مغان شد. بنابر فهرست تقسیمات کشوری در 1366 ش، به مرکزیت قاسم کندی در شهرستان مغان، و در 1371 ش به نام پایین برزند، به مرکزیت قاسم کندی، ضبط شده است. ویرانه‌های شهر قدیمی برزند در آبادی قلعة برزند در حدود دوازده کیلومتری مغرب شهر گرمی برجاست. ظاهراً قلعة برزند که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر شده بود و به نام قلعه یِنِرال (جنرال) خوانده می‌شد (ساعدی، ص 79)، بعدها دوباره ویران شد.2) شهر تاریخی. از پیشینة برزند پیش از اسلام اطلاعی در دست نیست. نام آن از قرن دوم و سوم در قیام بابک خرم‌دین در کتابها آمده است. به نوشتة ابن‌خرداذبه (ص 121)، افشین در جنگ با بابک، برزند را مستحکم، و به لشکرگاه خود تبدیل کرد؛ بدین صورت که در فاصلة دو فرسنگی برزند به سوی بذ * ، در سادراسب ، یک خندق و با فاصلة دو فرسنگ از آن در زهرکَش خندقی دیگر، و سپس در دو فرسنگی زهرکش، در دوالرود (یا روذالروذ) سومین خندق را حفر کرد تا از شبیخون سپاهیان بابک در امان باشد. از خندق سوم افشین تا البذ یک فرسنگ بیشتر فاصله نبود. طبری (سلسله سوم، ص 1187) فاصلة خندق سوم افشین را تا البذ دو فرسنگ می‌نویسد که کمابیش با فاصلة دهکدة قلعة برزند کنونی به طور مستقیم به طرف غرب (تا قره‌سو) مطابقت می‌کند. اما بنابر آنچه از مطالب ابن‌خرداذبه برمی‌آید، از برزند تا بذ حدود هفت فرسنگ بود. بابک پس از شکست و گرفتار شدن مدتی در برزند زندانی بود. بنا به نوشتة اصطخری فاصلة برزند تا اردبیل پانزده فرسنگ بوده است (ص 192) که آن را سه روزه طی می‌کرده‌اند (یعقوبی، ص 271) و برزند تا وَرْثان (مرز کورة آذربایجان با اَران * ) نیز چهارده فرسنگ فاصله داشته‌اند (اصطخری، ص 192).در قرن چهارم، مَقْدسی، برزند را شهری کوچک به شمار آورده و آن را بازار ارمنستان و بارکده‌ای مفید و پاکیزه در کورة آذربایجان دانسته است. از مطالب مقدسی (ص 378) چنین برمی‌آید که در قرن چهارم برزند از لحاظ تجاری مهم بوده و با ارمنستان و دیگر سرزمینها پیوندهای بازرگانی داشته است نویسندة حدودالعالم (ص 159) نیز در قرن چهارم از محصولات برزند به جامة قَطیفة آن اشاره می‌کند. ظاهراً پیش از حمله مغول برزند اعتبار خود را از دست داده بود، زیرا یاقوت (ج 1، ص 562) آن را شهری پراهمیت ندانسته است. در قرن هشتم حمدالله مستوفی (ص 90) می‌نویسد: برزند به اندازة دهی معمور و حاصلش غله و هوایش به گرمی مایل است. به نوشتة ابوبکر قطبی اَهَری (گ 43ـ44) جانی‌بیگ از سلاطین ازبک در 758 در جنگ با ملک اشرف چوپانی از طریق برزند وارد تومان مشکین شد.منابع: ابن‌خرداذبه، کتاب‌المسالک والممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ ابراهیم‌بن محمد اصطخری، کتاب مسالک‌الممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ ایران. وزارت کشور. حوزه معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، تقسیمات کشور جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش؛ تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، شهریور 1355 ، ] بی‌جا: بی‌تا. [ ؛ حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340 ش؛ حمدالله‌بن ابی‌بکرحمدالله مستوفی، کتاب نزهة‌القلوب ، چاپ گی‌لسترنج، تهران 1362 ش؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 4: استان سوم و چهارم (آذربایجان) ، تهران 1355 ش؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 8 : اردبیل ، تهران 1371 ش؛ غلامحسین ساعدی، خیاو، یا، مشکین‌شهر ، تهران 1354 ش؛ محمدبن جریر طبری، تاریخ‌الرسل والملوک ، چاپ دخویه، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛ ابوبکر قطبی اهری،تاریخ شیخ اویس ، چاپ ین‌فن‌لون، لاهه 1373؛ محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن‌التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ یاقوت حموی، معجم‌البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛ احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان ، چاپ دخویه، لیدن 1967.
