بِرتِلس ، یوگنی ادواردویچ ، خاورشناس نامی روس.در 1269 ش/1890 در سن‌پترزبورگ زاده شد. پس ازگذراندن دورة تحصیلات مقدماتی، به دانشگاه سن‌پترزبورگ راه یافت و نزد استادانی چون روماسکویچ ، فریمان ، بارتولد و اُلدنبورگ تحصیل کرد. پس از پایان تحصیلات در 1299 ش/ 1920، در دانشکدة خاورشناسی به تدریس پرداخت (علی‌اُف، ص 115ـ 116؛ ) دایرة‌المعارف شوروی تاریخ ( ، ج 2، ص 377؛ د.ازبکستان ، ج 2، ص 187؛ ) دایرة‌المعارف بزرگ شوروی ( ، ذیل ماده؛ سحاب، ص 64؛ ایرانیکا ، ذیل ماده) و در همان زمان به موزة خلقهای آسیا (اکنون مرجوع کنید به سسة خاورشناسی روسیه) پیوست و تا پایان‌عمر در آنجا مشغول به کار بود. در 1307ش/1928 از دانشگاه سن‌پترزبورگ عنوان استادی ارشد (پروفسوری) دریافت کرد. در 1311ش/1932 سرپرستی بخش زبان و تاریخ تاجیکستان را در فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی ] سابق [ برعهده‌گرفت و در 1318ش/ 1939 به سرپرستی بخش ایرانشناسی مرجوع کنید به سسة زبانهای شرقی برگزیده شد. در1329 ش/ 1950 به مسکو انتقال یافت و در 1336 ش/ 1957 در همانجا درگذشت (علی‌اُف، ص 116؛ ) دایرة‌المعارف شوروی تاریخ ( ، همانجا؛ آنسیکلوپدیا ساوتی ِ تاجیک ، ج 1، ص 432؛ ایرانیکا ، همانجا). وی 37 سال در انستیتوی خاورشناسی خدمت، و در دانشگاههای مسکو، سن‌پترزبورگ و آسیای میانه تدریس کرد ( ) دایرة‌المعارف شوروی تاریخ ( ، همانجا).برتلس خاورشناسی پرکار بود؛ او کارش را با ترجمه آغاز کرد، چنانکه نخستین کارهایش برگردانیدن گلستان سعدی (1301ش/ 1922)، بلبل‌نامة منسوب به‌عطار (1302ش/ 1923)، و هفت پیکر نظامی (1302ش/1923) به زبان روسی بود (بُلدرُف، ج 1، ص 9). او همچنین دربارة تصوّف و ادبیات تصوّف به پژوهش پرداخت و مجموعة تحقیقاتش دربارة افکار و آثار ابراهیم ادهم، فضیل عیاض، ابوالحسن خرقانی، باباکوهی شیرازی، عبدالله انصاری، نجم‌الدین کبری، شیخ فریدالدین عطار، ملامحسن فیض کاشانی و دیگر عارفان فارسی‌گوی در کتاب تصوّف و ادبیات تصوّف به طبع رسید، هر چند که این کتاب در شناخت تصوّف و عارفان مسلمان و شاعران فارسی‌گوی عاری از اشتباه نیست ( رجوع کنید به طباطبائی، ص 142ـ147). بخش عمدة تألیفات برتلس دربارة ادبیات فارسی است و برخی از پژوهشهای ارزندة او دربارة شاعران فارسی‌گوی، مانند عنصری، غضائری رازی، فرّخی، منوچهری، مسعودسعدسلمان، سنایی، عمعق بخارایی، سوزنی‌سمرقندی و نظامی‌عروضی، در کتاب تاریخ ادبیات فارسی او مندرج است. برتلس در جشن هزارمین سال تولد فردوسی که در مهرماه 1313 در ایران برگزار شد، شرکت داشت و به زبان فارسی سخنرانی کرد (سحاب، ص 64). همچنین در کنگره‌های جهانی هنر و باستانشناسی ایرانی (مسکو ـ سن‌پترزبورگ، 1314 ش/ 1935)، بوعلی سینا (تهران، 1343 ش/ 1954)، و بیست و سومین کنگرة جهانی خاورشناسان (کمبریج، 1343ش/1954) با گزارشهایی در موضوعات ادب فارسی شرکت جست ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، ص 268). در 1339ـ1350 ش/ 1960ـ 1971 متن علمی و انتقادی شاهنامه ، به سرپرستی باباجان غفوراُف، با همکاری و نظارت برتلس، در مسکو تهیه و بعداً چاپ شد (علی‌اُف؛ آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ ) دایرة‌المعارف بزرگ شوروی ( ، همانجاها؛ بلدرف، ج 1، ص 10). از دیگر آثار پژوهشی برتلس در زمینة ادب فارسی، کتاب نظامی اوست که در 1320 ش/ 1941 به طبع رسیده؛ و نیز متن مصحح اسکندرنامة نظامی که در 1327 ش/ 1948 جایزة دولتی را به خود اختصاص داده است ( آنسیکلوپدیا ساوتی تاجیک ؛ د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها؛ بلدرف، ج 1، ص 11). او دربارة جامی و نوایی نیز مقالات و کتابهایی تألیف کرده، از جمله دو اثر او دربارة نوایی و جامی به ترتیب در 1327 ش/ 1948 در تاشکند و در 1328 ش/ 1949 در دوشنبه چاپ و منتشر شده است ( د. ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها). ترجمة برخی از شاهکارهای ادب فارسی، مانند سفرنامة ناصرخسرو (1933) و قابوسنامه (1953) به روسی، از دیگر آثار برتلس است ( ایرانیکا ، همانجا) که سبب آشنایی مردم شوروی] سابق [ با فرهنگ و ادب ایران شد. وی همچنین در برخی از دانشنامه‌ها، بویژه ) دایرة‌المعارف بزرگ شوروی ( و د. اسلام ، مقالاتی در معرفی شخصیتهای فرهنگی و ادبی نوشته است. آخرین کار برجستة وی پژوهشی است با عنوان پنجمین مناظرة اسدی طوسی که پس از مرگش به طبع رسیده است (بلدرف، ج 1، ص 15). به طوری که پروفسور بلدرف برشمرده است، برتلس 315 اثر داشته که چهل اثر او به زبانهای شرقی و اروپایی ترجمه و نشر شده است ( ) دایرة‌المعارف شوروی تاریخ ( ، همانجا).زبدة آثار برتلس پس از مرگش بین سالهای 1339ـ 1344 ش/ 1960ـ 1965 در مسکو در چهار مجلّد به چاپ رسید که عبارت است از: تاریخ ادبیات فارسی (ترجمة فارسی: سیروس ایزدی، 1374 ش)؛ نظامی و فضولی ؛ تصوّف و ادبیات تصوّف (ترجمة سیروس ایزدی، 1356 ش)؛ نوایی و جامی ( رجوع کنید به د.ازبکستان ؛ ایرانیکا ، همانجاها).منابع: آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1978 ( به خط سیریلی)؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1988، ذیل «برتلس» (نوشتة م. ملا احمدوف، سیریلی)؛ مصطفی حسینی طباطبائی، نقد آثار خاورشناسان ، تهران 1375 ش؛ ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان ، تهران 1356 ش؛G. Y. Aliyev, "Bibliografia nauchnikh trudov Engeniya Eduardovicha Berthelsa", Sovetkoe Vostokovedeniye, 1 (1958); A. N. Boldirev, "Nauchnoe nasledeniye Evgeniya Eduardovicha Bertelsa", in E. Bertel's, Izbrannitrudi, vol. I: Istoriya Persidsko-Tadjiskoy literature , Moscow 1960; Encyclopaedia Iranica, s.v. "Berthels" (by Michael Zand); Great so viet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v . "Bertel's, Evgenii Eduardovich" (by N. M. Osmanov); Sovet skaya Istoricheskaya Ensiklopediya, II, Moscow 1962, s.v. "Berthels" (by A. N. Boldirev); Uzbek Sovet Ensiklopediyasi, II, Tashkent 1972.
