بُرْءالسّاعَة (لفظاً به معنی «درمانِ یکساعته/فوری»)، رسالة کوتاهی تألیفِ محمدبنزکریای رازی (251ـ313) به عربی در 312 یا 313 (نجمآبادی، ص 152)، که در آن، درمان نسبتاً سریعِ شماری از بیماریها را به اختصار ذکر کرده است.انگیزة تألیف این رساله را رازی در مقدمه چنین بیان کرده است: در محضرابوالقاسم عبداللهبنمحمد، وزیر منصوربننوح سامانی (حک : 350ـ366) که گروهی از متطبّبان نیز در آن حضور داشتند، سخنی از پزشکی به میان آمد، و یکی از اینان گفت که «بیماریهایی که مادّه و علل آنهابه مرور ایام و ماهها ] در بدن [ گِرد میآید، درمان آنها نیز مدّتی به درازا میکَشد». در برابر شگفتی حاضران، رازی ادّعا کرد که «بیماریهایی هم هست که به روزگاران متکوّن میشود ولی در یک ساعت (فوراً) درمانپذیر است». لذا وزیر از او درخواست کرد که کتابی دربارة چنین بیماریها و درمانهایی تألیف کند. از این رساله نسخههای خطی بسیاری وجود دارد (رجوع کنید به رازی، ترجمة فرانسویِ گیگ ، ص 363؛ نجمآبادی، ص 156؛ سزگین ، ج 3، ص 284ـ 285). شمار چنان بیماریهایی، بسته به اختلاف نسخهها، در حدود 23ـ 28 است. در نسخة چاپ اُفستِ فخرالدین نصیری امینی، 23 بیماری (و درمان آنها) مندرج است: صُداع (سَرْدرد)؛ «هیجان العَین فی المَشْی فی الشمس و بِعَقب الجُلوس عِندالنار» (افروختگی و سرخی چشمان در اثر راه روی در آفتاب یا نشستن در جلوی آتش)؛ دندانْ درد و بَرکندنِ دندان بدون استفاده از ابزار آهنی؛ بَخَر (بدبویی دهان)؛ خَوانیق (آنژین)؛ زالویی که به گلو چسبیده باشد؛ شَقیقه (میگرِن)؛ صَرْع؛ دَویّ و طنین در گوش («صدا» کردن و «زَنگ» زدن گوش، به اصطلاح رایج فارسی)؛ رُعاف (خونریزی بینی)؛ بَواسیر؛ نَواسیر (چند گونه بیماری که نشانة آنها ریمناک گردیدن لَثهها یا گوشههای چشم یا مَقعده است)؛ جَرَبِ طَری (تازه، نمناک)؛ درد اندامها در نتیجة سقوط یا ضربه؛ درد ناشی از حَرق النّار (سوختگی)؛ خروج مقعده؛ قولنج؛ خِلْفَه (شکمروشِ)؛ زَحیرِ (شکمروشِ خونیِ) خردسالان؛ عِرْق النَّسا(سیاتیک)؛ اِعْیاء و تَعَب (خستگی مفرط، فرسودگی، بیحالی)؛ و خارِشِ «اَطراف» (دست وپا) در زمستان. برای نمایش سَبکِ تجویزات رازی در این رساله، درمان رُعاف (ص 17) را ذکر میکنیم: « ] گَردِ [ شَبِّ یَمانی (زاج یَمَنی) در ] سوراخِ [ بینی بِدَمَند یا آن طرف بینی را که خونریزی دارد حِجامت کنند».متن عربی برءالساعة چندبار به چاپ حروفی رسیده است: چاپ پ. گیگ، بیروت 1953؛ قاهره 1936؛ تهران 1334 ش (در آخر کتاب مَن لایحضرالطبیب رازی؛ نجمآبادی، ص 155ـ156). سزگین (ج 3، ص 285) وجود نسخهای خطی از شرح مصطفی لَطیفی برآن را ذکر کرده است. ترجمههای آن: دو ترجمة فارسی، که یکی از آن دو، از احمدبنمحمد حسین حسینی تنکابنی، حکیمباشیِ فتحعلیشاه قاجار، سه بار چاپ شده است (تهران 1297، 1304، 1326 ش؛ نجمآبادی، ص 154ـ 155؛ ترجمة اردو، لکهنو 1308؛ ترجمة فرانسویِ گیگ، 1904؛ رجوع کنید به منابع ).منابع: محمدبن زکریا رازی، برء الساعة ، در رسائل طبّیِ...رازی ، چاپ افست فخرالدین نصیری امینی از روی نسخة خطی موجود در کتابخانة شخصی او، تهران ?] 1343 ش [ ، ص 12ـ21؛ محمود نجمآبادی، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبنزکریای رازی ، تهران 1339 ش؛Muh ¤ ammad ibn Zakar ¦ â ya ¦ ' Ra ¦ z ¦ â , ûLa guإrison en une heure de Razةsý, tr. and annotated by P. Guigues, Janus 9 (1904), pp. 425-32, 481-87; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Bande ê : Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. 430 H ., Leiden 1970.
