بَراق بابا (655ـ707)، درویش ترکمن آناطولیایی، و از نزدیکان دو تن از حکمرانان مغول در ایران. براق در ترکیِ قپچاقی به معنی سگ بی‌مو است. این لقب افتخاری را ] که یادآور نام افراد و قبایلی همچون کلب، معاویه، سگوند و جز آن است [ مرشدش صاری صالْتُقْ * به او داد (کوپریلی ، 1929، ص 15). صاری صالتق پارسایی جنگجو و نیمه افسانه‌ای بود که اسلام را در کریمه و دوبریجه منتشر کرد. بنابر برخی افسانه‌ها، براق بابا پسر عزّالدین کیکاووس دوم سلجوقی بود که به رومیان پناه برد و بطریقِ روم شرقی او را به فرزندی پذیرفت و او به آیین مسیحیت بار آمد تا اینکه صاری صالتق او را به اسلام باز آورد (ویتک ، ص 658ـ659). در واقع، او در روستایی نزدیک توقاد حاجی بکتاش رجوع کنید به (طوقاد) در آناطولی مرکزی، که پدرش در آنجا زراعت می‌کرد، زاده شده بود. براق بابا یکی از خلیفه‌های اصلی (متوفی 669 ؟) به شمار رفته است ( ولایت‌نامه: مناقب حاجی بکتاش ولی ، ص 81 ، 90)، اما به لحاظ زمانی چنین امری غیر ممکن است.در تاریخی نامشخص، براق بابا به دربار ایلخانان رفت و معتمد غازان خان و نیز جانشین ، محمد خدابنده اُلجایتو، شد که ظاهراً او را به چند مأموریت سیاسی (یا احتمالاً جاسوسی) فرستاد. در 706، براق بابا در حالی که پرچم ایلخانان و حکم انتصابی به دست داشت به دمشق وارد شد. پس از کوششی ناموفق برای ورود به مصر، براق بابا و دار و دسته‌اش، پیش از مراجعت به ایران، مدتی میان دمشق و بیت‌المقدس در رفت و آمد بودند.سال بعد، وقتی که ساکنان گیلان بر حکومت ایلخانان شوریدند، براق بابا برای حفظ نظم بدانجا گسیل شد. دسته‌ای از گیلانیها درنزدیکی لاهیجان، او و گروهی از پیروانش را متوقف ساختند و تکه‌تکه‌اش کردند. آن دسته از پیروانش که از این حمله جان به در بردند، استخوانهای او را گرد آوردند و برای دفن به سلطانیه بردند (دورن، ج 4، ص 148ـ151).پس از مرگ براق بابا، نفوذش همچنان در سلطانیه و آناطولی باقی بود. الجایتو برای پیروان او در سلطانیه لنگری ساخت که برای آن روزانه پنجاه دینار هزینه تعیین شده و سرپرستی آن به احفاد وی واگذار شده بود. در آناطولی گِیِکْلی بابا، که با سلطان اورخان عثمانی پیوندهایی داشت، و تَپْدوق اَمْره، معلم شاعر صوفی مشهور یونس امره، از خلفای براق بابا به شمار می‌رفتند، و ظاهراً طبقه‌ای از درویشان موسوم به براقیون نیز وجود داشته‌اند (گولپینارلی، 1961، ص 43(براق بابا رسالة مختصری شامل ضرب‌المثلهای موجز و چیستان‌وار به زبان ترکی قپچاقی از خود به جا گذاشت که، حدود پنجاه سال پس از مرگش، شخصی به نام قطب‌العَلْوی، شرحی عالمانه به فارسی نغز و همراه با نقل قولهای فراوان از شاعرانِ صوفی پارسیگوی بر آن نوشت (برای چاپ عکسیِ متنِ این شرح به خط مؤلف رجوع کنید به گولپینارلی، ص 457ـ472). مطلب مهم در متن رساله ادعاهایی است مبنی بر خدمت کردن به «سلطان» (ظاهراً الجایتو) همچون سربازی وفادار، و دعای پایان رساله مبنی براینکه حکمرانان رومی قسطنطنیه و طرابزون شکست بخورند و به دریا ریخته شوند.گفته‌اند براق‌بابا یکی از کسانی است که دربارة زندگی و تعالیم مولانا جلال‌الدین رومی طرف مشورت غازان‌خان بوده و شاید او را در اوایل زندگی ملاقات کرده باشد (افلاکی، ج 2، ص 848). اولوعارف چلبی (متوفی 710)، پیشوای طریقة مولوی از لنگرِ براقی در سلطانیه دیدار کرد و در آنجا حیران امیرجی، نوة براق بابا، از او پذیرایی کرد. حیران امیرجی نیز مدتی بعد از قونیه بازدید به عمل آورد (همان، ج 2، ص 860).منابع: احمدبن‌اخی ناطورافلاکی، مناقب‌العارفین ، چاپ یازیجی، آنکارا 1953؛ حلمی ضیاء (اولکن)، «آناطولی تاریخینده دینی روحیات مشاهده‌لری»، محراب ، ج 1، ش 13 (حزیران 1340/ژوئن ـ ژوئیه 1924)، ص 438،444؛ ضیاءالدین فخری، «براق بابا رساله سی»، حیات ، ج 2، ش 29 (16 ژوئن 1928)، ص 55؛ فؤاد کوپریلی، «آناطولی دَه اسلامیت»، دارالفنون ادبیات فاکولته سی مجموعه سی، ش 2 (1338/1919ـ1920)، ص 392ـ394؛Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey , New York 1968, 354-355; Haydar-Ali Dirioz, ،، Kutb-ul-Alevi'nin Barak Baba risalesi,'' Tدrkiyat mecmuas i , 9(1946-1951), 167-170; Bernard Dorn, Muhammedanische Quellen zur Geschichte der sدdlichen Kدste des kaspischen Meeres, St.Petersburg 1859; EI , s.v. ،، Bara ¦ k ¤ Ba ¦ ba ¦ , '' (by Bernard Lewis); Mircea Eliade, Shamanism: Archaic techniques of ecstasy , Princeton 1972, 402-403; Abdدlbaki Gخlp â narl â , Mevlہnہ'dan sonra Mevlevilik , new ed., Istanbul 1983, 11, 13, 70, 72, 83, 94; idem, Yunus Emre ve tasavvuf , Istanbul 1961, 17-26, 255-275; Fuad kخprدlد, Influence du chamanisme turc-mongol sur les ordres mystiques musulmans, Istanbul 1929, 14-19; idem, Tدrk edebiyat i nda ilk Mutasavv i flar, new ed., Ankara 1966, 179-180; Ahmet Ya í ar Ocak, Bekta í ر Menak i bnamelerinde I slam خncesi inanµ motifleri, Istanbul 1983, 108; zeki Velidi Togan, Umumi tدrk tarihine giri í , 3rd ed., Istanbul 1981, 270-71, 334-335; Osman Turan, ،، Selcuk Tدrkiyesi din tarihine dair bir kaynak,'' Kخprدlد armag § an i , Istanbul 1953, 548; idem, Selcuklular zaman i nda Tدrkiye tarihi , 2nd ed., Istanbul 1984, 425, 581, 596; Vilہyet-Nہme: Manak i b- i Hac i Bekta í -i Veli , ed., Abdدlbaki Gخlp â narl â , Istanbul 1958; Paul Wittek, ،، Yazijioghlu ـ Ali on the Christian Turks of the Dobruja, '' BSOAS , 45 (1952), 650.
