بُرازجان ، شهر (جمعیت طبق سرشماری 1370، 841 ، 75 تن)، در دهستان اِرم، بخش حومه (مرکزی)، در مرکز شهرستان دشتستان * ، استان بوشهر. این شهر در ارتفاع 130 متری، و در هفتاد کیلومتری شمال شهر بوشهر و نود کیلومتری جنوب شهر کازرون و 241 کیلومتری مغرب شهر شیراز، در دشت وسیعی با شیب جنوب شرقی ـ شمال غربی بر سر راه اصلی شیراز به بوشهر واقع است. گرمترین دمای آن گاهی به 48 درجه و سردترین آن به 3 درجة سانتیگراد می‌رسد. آب مشروب اهالی از رود شاپور با لوله‌کشی از محل بوشکان تأمین می‌شود. در 1366 ش در شهر و حومة آن 236 چاه نیمه عمیق وبیست چاه عمیق و دو رشته قنات وجود داشت. مسیل درة آرد (آردو) در مشرق شهر قرار گرفته است. بادشمال و باد جنوب برازجان، حیرون خوانده می‌شود. صنایع دستی آن قالیبافی است و قالی آن صادر می‌شود. محصولش خرما و مرکبات و تنباکو است. مغرب شهراز نخلستان (با 000 ، 16 اصله نخل) پوشیده شده است. بیشتر اهالی آن از عشایر آبادی‌نشین حیات داوودی و دشتی‌اند که به لهجة دشتستانی تکلم می‌کنند و پیرو مذهب شیعة اثنی‌عشری‌اند. برازجان بازار سرپوشیده و یازده مسجد دارد که مهمترین آنها مساجد سیدمحمد و جنت و دارالسّلام و دلگشاست (ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیائی ارتش، ص 20ـ21). در پیرامون شهر سنگ گچ و شن و ماسه استخراج می‌شود. در 1350 ش در یک کیلومتری مغرب شهر در محل «چرخ آب» آثاری از دورة هخامنشی (کورش) و ساسانیان به دست آمد. در ده قائد (در چهار کیلومتری شمال شهر) نیز آثار باستانی پیدا شده است.ناحیة برازجان در دورة قاجاریه، با نوزده آبادی، جزو بلوکات گرمسیرِ فارس در دشتستان محسوب می‌شد؛ طول آن از رود فاریاب تا دهکدة زیارت (دوازده کیلومتری مغرب برازجان) ده فرسنگ و عرض آن از دهکدة خَشَم جَتّ تا قریة بُویری (در 27 کیلومتری شمال غربی برازجان) شش فرسنگ بود؛ از شمال به ناحیة دالکی، از مشرق به ناحیة دشتی، از جنوب به ناحیة اَهْرُم و از مغرب به ناحیة شبانکاره محدود می‌شد. در ناحیة برازجان زراعت گندم و جو و نخلستان دیمی معمول و کاهوی آن در شیرینی ضرب‌المثل بود. مرکزش، برازجان، 750 خانه از خشت و گل داشت (فسائی، ج 2، ص 1324ـ1325). نام برازجان به عنوان قریه از اوایل قرن سیزدهم، در کتابهای تاریخیِ اواخر دورة زندیه دیده می‌شود و احتمالاً پیش از آن، در دورة صفویة، هم وجود داشته است. به نوشتة فرصت‌الدوله شیرازی (ص 366)، برازجان را برازکان هم می‌گفتند. ظاهراً محل شهر قدیم برازجان در شمال شهر فعلی در محلة علی‌آباد قرار داشته است. در 1824، زمین لرزه‌ای برازجان را لرزاند و کاروانسرای آن فروریخت (امبرسز و ملویل، ص 178(.پیشینه. در 1203، لطفعلی‌خان زند در قریة برازجان از توابع دشتستان مدتی اقامت کرد (شهاوری شیرازی، ص 70؛ فسائی، ج 1، ص 641). در مآخذ دیگر ورود سپاهیان لطفعلی‌خان را به برازجان در 1205 هم ضبط کرده‌اند (رجوع کنید به موسوی اصفهانی، ص 348). در 1242 نام برازجان، نخستین‌بار، در کتابی جغرافیایی آمده است. بنابر مطالب این کتاب، در آن هنگام برازجان در دو منزلی بوشهر بود و 500 ، 1 باب خانه و چند قریه مضافات داشت و مردم آن همگی شیعة امامیه بودند (شروانی، ص 155). در 1273 قشون انگلیس، که با کشتیهای جنگی از هندوستان وارد خلیج فارس شده بود، پس از پیاده شدن در بندر بوشهر آبادیهای اطراف برازجان را موقتاً تصرف کرد، و پس از جنگی سخت با عشایر جنوب به بوشهر عقب نشست (خورموجی، ص 197ـ207). در این زمان برازجان قلعه داشت. در 1288 نیز معماری به نام حاجی محمدرحیم، کاروانسرای مشیرالملک برازجان را با حدود چهل هزار تومان هزینه بنا کرد (فرصت، همانجا؛ فسائی، ج 2، ص 1325). این کاروانسرا پیش از انقلاب اسلامی ایران مدتی زندان مخالفان شاه بود، و اکنون در دست نیروی انتظامی است و از بخشی از آن به صورت زندان استفاده می‌شود.شهر برازجان و ناحیة آن بار دیگر در زمان پلیس جنوب * (1335 تا 1339) صحنة نبردهای خونین میان عشایر جنوب و قشون انگلیس بود. در 1337 انگلیسیها از بوشهر تا برازجان راه‌آهن سبک کشیدند (سفیری، ص 246ـ247). در 1306 ش میان خانهای برازجان از یک سو و خانهای نواحی اطراف از سوی دیگربرخوردهایی پدید آمد که به کشته شدن عده‌ای از ایشان انجامید (نظام‌السلطنة مافی، ج 2، ص 430). در جنگ جهانی دوم، از 1320 تا 1324 ش برازجان مانند دیگر قسمتهای جنوب ایران به تصرف قشون انگلیس درآمد. در غایلة جنوب در 1325 ش، عشایر شبانکاره مدتی برازجان را تصرف کردند (نورزاده بوشهری، ص 83ـ84). اهالی برازجان در انقلاب اسلامی 1357، همچون اهالی دیگر شهرهای ایران، برای سرنگونی حکومت پهلوی و برپایی جمهوری اسلامی مبارزه کردند.منابع: نیکلاس امبرسز، چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیائی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 102: کازرون ، تهران 1362 ش؛ ایران. وزارت مسکن و شهرسازی. اداره کل مسکن و شهرسازی استان بوشهر، طرح توسعه و عمران و حوزه‌ی نفوذ شهر برازجان، تهران 1366 ش؛ محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق‌الاخبار ناصری ، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1363 ش؛ فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران : اس.پی.آر. ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی)، تهران 1364 ش؛ زین‌العابدین‌بن‌اسکندر شروانی، حدائق‌السیاحة ، تهران 1348 ش؛ عبدالکریم‌بن علی‌الرضا شهاوری شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم‌خان زند ، چاپ ارنست بئیر، تهران 1365 ش؛ علیمراد فراشبندی، تاریخ و جغرافیای برازجان ، شیراز ] بی‌تا. [ ؛ محمدنصیربن جعفر فرصت، آثارالعجم : در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران 1362 ش؛ حسن‌بن‌حسن فسائی، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367 ش؛ مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری جاری جمعیت، 1370 ، تهران (منتشر نشده)؛ محمدصادق موسوی اصفهانی، تاریخ گیتی‌گشا ، با مقدمة سعید نفیسی، تهران 1363 ش؛ حسین‌قلی نظام‌السلطنه مافی، خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی ، تهران 1362 ش؛ اسماعیل نورزاده بوشهری، اسرار نهضت جنوب: سیاسی و تاریخی ، تهران 1327 ش.
