بدیعی سمرقندی ، مولانا یوسف ادیب و سخنور قرن نهم. در اَنْدِجان زاده شد و در همانجا به نوجوانی رسید (خواندمیر، ج 4، ص 337؛ واله داغستانی، گ 53 ر) ازینرو عده‌ای از معاصران او را بدیعی اندجانی خوانده‌اند (نفیسی، ج 1، ص 323؛ خیامپور ذیل «بدیعی اندجانی»). در نوجوانی به سمرقند رفت و به تحصیل فنون ادبی پرداخت (خواندمیر، همانجا) و در همانجا با مولانا صفایی، همشهریِ شاعرش، آشنا شد (واله داغستانی، گ 53 پ). پیوند دوستانه‌اش با صفایی، به حدّی عمیق بود که ظریفانِ هرات بدیعی را، به تخلص و شهرت، صفایی می‌خواندند و او از این نسبت می‌رنجید (امیر علیشیر نوایی، ص 48، 222؛ نیز رجوع کنید به واله داغستانی، همانجا؛ این روش نامگذاری در خصوص دوستانی که یکی کمسالتر از دیگری باشد تاکنون در میان هرویان رایج است). او از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. هرچند امیرعلیشیر نوایی (ص 48) اشعار خردسالیش را خام و ناپخته می‌داند، پس از وقوف به فن شعر و عروض، شعرش پخته و مقبول شده است (خواندمیر، همانجا). بدیعی در عهد بایسنغر * (799ـ837) به هرات رفت و در زمرة سخنوران مقرّب او درآمد (دولتشاه سمرقندی، ص 310؛ خواندمیر، همانجا) و به قولی صاحب صلاحیت شد (امیرعلیشیر نوایی، همانجا). او به فن معمّا، از فنون رایج ادبی آن عصر، تسلّط کامل داشت و در تبیین قواعد معمّا نیز رساله‌ای تألیف کرده است که معاصرانش آن را مفید دانسته‌اند (همان، ص 49؛ واله داغستانی، همانجا؛ خواندمیر، همانجا). علاوه برآن، تتبّعش از قصیدة مرآة‌الصفاء نیز مشهور است (امیر علیشیر نوایی، ص 222؛ آقابزرگ طهرانی، ج 9، قسم 1، ص 131). او در اواخر عمر به سرخس رفت و در 897 در همانجا درگذشت و در خانقاه مزار بابالقمان سرخسی دفن شد (خواندمیر، همانجا؛ امیرعلیشیر نوایی، همانجا). ازینرو بعضی از متأخران او را به آن شهر منسوب کرده و بدیعی سرخسی خوانده‌اند (واله داغستانی، همانجا).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ امیرعلیشیر نوایی، تذکرة مجالس‌النفائس ، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران 1323 ش؛ غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین خواندمیر، تاریخ حبیب‌السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1362 ش؛ عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز 1340 ش؛ دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة‌الشعراء ، چاپ محمد رمضانی، تهران 1338 ش؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش؛ علیقلی واله داغستانی، ریاض‌الشعراء ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، ش 4301.
