بدل (4) از اقسام علوّ نسبی. علوّ نسبی از تقسیمات احادیث از جهت سند است. عالی بودن حدیث، به اعتبار کم بودن افراد سلسلة سند آن است، که این کمیِ واسطه گاه در مقایسه با معصوم (پیغمبر یا امام) سنجیده میشود، و گاه در مقایسه با یکی از ائمه حدیث یا مصنِّفان مشهور مانند حسینبن سعید اهوازی، محمدبن احمدبن یحیی، کلینی، شیخطوسی و شیخصدوق از محدثان شیعه، یا بخاری و مُسلم از مؤلفان صحاح ستّه. در صورت نخست (کم بودن واسطه تا معصوم)، حدیث به علو مطلق و در صورت دوم به علو نسبی موصوف میشود. بدل و اصطلاح نزدیک به آن، یعنی «موافقت»، هر دو از اقسام علوّ نسبیاند (رجوع کنید به علوّ اِسناد).هرگاه روایتی را که در یکی از مصنَّفات معتبر و مشهور حدیث آمده است، به جای آنکه از همان طریقِ مذکور در کتاب نقل کنند از طریق دیگر که به شیخ مصنف میرسد روایت کنند، به گونهای که اگر این روایت از راه خود مصنّف صورت میپذیرفت تعداد افراد سلسلة سند بیشتر میشد، موافقت صورت گرفته است؛ و سندی که از غیرطریق مصنف باشد، نسبت به سندی که از طریق مصنف باشد کم واسطهتر است و در نتیجه عالی خوانده میشود. حال اگر این سندِ کوتاهتر به جای اتصال به شیخ مصنف، به شیخِ شیخ مصنف برسد، بدل خوانده میشود که در واقع، حالت خاصی از موافقت است (ابنصلاح، 384؛ ابنحجر عسقلانی، ص 124؛ سیوطی، ج 2، ص 150؛ مامقانی، ج 1، ص 249). برای مثال، شیخصدوق در آثار خود روایات بسیاری با یک واسطه از کلینی نقل کرده و این واسطه را در مَشْیِخة من لایحضره الفقیه نام برده است (ص 116)؛ اما گاهی برخی از آن روایات را از غیر طریق کلینی از علیبن ابراهیم، استاد کلینی، نیز نقل کرده است. در نتیجه واسطة او به استاد کلینی، در این طریق کمتر از طریق نخست است؛ به این، موافقت میگویند (ابنبابویه، التوحید ، ص 97، حدیث 1؛ قس: کلینی، ج 1، ص 106، حدیث 8).او همچنین گاهی با دو واسطه از استاد استاد کلینی روایت میکند، و حال آنکه اگر از طریق کلینی نقل میکرد، واسطه سه نفر میشد، و در این حالت، بدل روی میداد (ابنبابویه، التوحید ، ص 104، حدیث 1؛ قس: کلینی، ج 1، ص 85، حدیث 7)در مورد شیخطوسی نیز نمونههایی از بدل و موافقت دیده میشود. او بنابر فهرست (ص 25) با سه واسطه به احمدبن محمدبنعیسی، استادِ استادِ کلینی، میپیوندد و حال آنکه شمارة واسطههای او به این فرد از طریق کلینی چهارتاست (همان، ص 135). همچنین او از طریق شیخ مفید با دو واسطه و از طریق ابن ابیجید با یک واسطه به محمدبنحسنبن ولید میپیوندد (طوسی، تهذیب ، مشیخه، ص 59 ـ60).در بدل، اگر تعداد سلسله از شیخ شیخ مصنف تا معصوم، در هر دو روایت یکسان باشد، لازمة بدل، علوّ مطلق نسبت به معصوم خواهد بود، ولی منشأ علوّ مطلق، علوّ نسبی در قطعهای از سلسلة سند بوده است.دو اصطلاح موافقت و بدل تنها در صورت علوّ اِسناد معنا ندارد، بلکه در مواردی که سند روایتی را از غیرطریق مصنف به شیخ او میرسانند و تعداد واسطهها مساوی یا بیشتر است، باز هم اصطلاح موافقت به کار میرود، و به همین منوال، اگر از طریقی غیرطریق مصنّف به شیخ شیخ او برسند، اصطلاح بدل کاربرد دارد. به همین دلیل، برای تمییز این کاربرد از اصطلاح اصلی، گاه در آن موارد، موافقت و بدل را با کلمه «عالی» به کار میبرند (ابنصلاح، همانجا).منابع: ابنبابویه، التوحید ، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ] تاریخ مقدمه 1357 ش [ ؛ همو، من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981، مشیخه؛ ابنحجر عسقلانی، شرح نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر ، چاپ محمد عوض و محمد غیاث صباع، دمشق ] تاریخ مقدمه 1399/1979 [ ؛ ابنصلاح، مقدمةابنالصلاح ، چاپ عائشه عبدالرحمن، مصر 1974؛ عبدالرحمنبنابیبکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی ، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت 1409/1989؛ محمدبنحسن طوسی، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981، مشیخه؛ همو، الفهرست ، چاپ محمد صادق اِل بحرالعلوم، نجف 1356/1937، چاپ افست قم 1351 ش؛ محمدبنیعقوب کلینی، الکافی ، چاپ علیاکبر غفاری، بیروت 1401؛ عبدالله مامقانی، مقیاس الهدایة فی علم الدرایة ، چاپ محمدرضا مامقانی، قم 1411.