بدخشی، محمدبن رستم ، از علمای علم حدیث و رجال در شبه قارة هند. در 21 جمادی‌الاولی 1098 در جلال‌آباد ] کابل [ افغانستان به دنیا آمد و در 1161، زمان سلطنت محمد شاه (حک : 1131-1161) درگذشت. دلیل انتساب او به بدخشان آن است که نیاکانش در آنجا ساکن بودند و بعدها نیای بزرگ او عبدالجلیل (متوفی ح 1020)، که از فقهای حنفی بود، به هند مهاجرت کرد. پدرش، به علم اصول، کلام، ریاضی و شعر و ادب احاطه داشت و کتابهایی از زبان پرتغالی به فارسی و عربی ترجمه کرد که از آن جمله از المقائیس می‌توان نام برد. بدخشی در خانواده‌ای اهل علم و وابسته به دربار اورنگ زیب (حک : 1068-1118) پرورش یافت و علم حدیث را نزد شیخ مقرب‌الله دهلوی آموخت. در 25 جمادی‌الا´خرة 1115، به توصیة روح‌الله خان (رجوع کنید به اورنگ آبادی، ص 309-317)، به دربار اورنگ زیب راه یافت. مقام او در دربار بتدریج از منصب سه صدی (فرماندهی واحد سیصد نفری) تا شش صدی (فرماندهی واحد ششصد نفری) ترقی کرد و به مأموریتهایی در اوتارپرادش (1130) و راهون (از توابع داروک در غرب دهلی) فرستاده شد.آثار بدخشی، که نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه‌های هند و پاکستان موجود است، عبارت‌اند از: 1) تاریخ محمدی (تألیف: 1124-1161)، مهمترین کتاب او در دو جلد، که تاریخ اسلام را از زمان پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم تا زمان حیات بدخشی دربر می‌گیرد. او در این کتاب از شصت منبع فارسی و عربی استفاده و خطاهای مورخان گذشته را اصلاح کرده است (چاپِ بخشِ ششم از جلد دوم این کتاب به کوشش امتیاز علی عرشی، علیگره 1960؛ برای نسخه‌های خطی این‌اثر رجوع کنید به اشرف، ج 1، ص 16؛ اته، ج 1، ص 902، ش 1659، ص 1534، ش 2834؛ استوری، ج 1، ص 141، 1244؛ ترجمة فارسی، ج 2، ص 652-653؛ ریو، ج 3، ص 895، ش 1824. Or ؛ منزوی، ج 10، ص 128-129، ج 11، ص 1364). 2) تحفة المحبین بمناقب‌الخلفاءالراشدین (7 رمضان 1125)، به‌عربی (محمد هارون و بهرام یمنی، ص 581). 3) تراجم‌الحفاظ (7 ربیع‌الاول 1146 در دهلی)، به عربی که گزیدة الانساب سمعانی است و بدخشی در مواردی اطلاعات سودمند بدان افزوده است (همان، ص 170؛ هدایت حسین، ص 285-288). 4) ردالبدعة فی معتقد اهل‌السنة (1118)، به فارسی که آن را به اورنگ زیب تقدیم کرده است. 5) عبرت نامه ، به فارسی روان و ساده، که در آن ضمن شرح وقایع روزانة زندگی خویش از زمان ملازمت با اورنگ زیب تا آخر حکومت فرخ سیر پادشاه، به ذکر سلاطین و امرای معاصر خود پرداخته است. محمد بخش آشوب در تاریخ محمد شاهی از این کتاب بهرة فراوان برده و جاناتان اسکات آن را به انگلیسی ترجمه کرده است (برای نسخه‌های خطی این اثر رجوع کنید به اته، ج 1، ص 146، ش 392، ص 1534، ش 2834؛ استوری، ج 1، ص 606؛ ایوانف، ج 2، ص 461، ش 699؛ منزوی، ج 10، ص 128، ج 12، ص 1947). 6) مفتاح‌النجاء فی مناقب آل‌العباء (1124 در لاهور) به عربی و شامل احادیث موثّق و غیرموثّق (رجوع کنید به محمد هارون و بهرام یمنی، ص 602؛ آقابزرگ طهرانی، ج 21، ص 355 که نام کتاب را مفتاح‌النجاة .... آورده است). 7) نزل‌الابرار بماصح من مناقب اهل‌البیت‌الاطهار، به عربی که آن را برای امیرالامرا سید حسین علی‌خان حسینی بارهوی نوشته و در آن فقط از احادیث موثق استفاده کرده است (چاپ محمد هادی امینی، اصفهان 1362؛ برای نسخه‌های خطی این اثر رجوع کنید به کوکب، ص 284؛ محمد هارون و بهرام یمنی، ص 606؛ فهرست رامپور ، ص 672).کتابی به نام جنات‌الفردوس به زبان فارسی نیز بدو منسوب است (الیوت و داوسون، ج 8، ص 413؛ استوری، ج 1، ص 135؛ ترجمة فارسی، ج 2، ص 637؛ ریو، ج 1، ص 138، ش 144 . Or ، ج 3، ص 1166).منابع: محمد محسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی برمبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا. برگل ] به روسی [ ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362 ش؛ میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء ، کلکته 1888؛ امتیاز علی عرشی، مقالات عرشی ، لاهور 1970، ص 430-447؛ فهرست کتب عربی موجوده کتب خانه ریاست رامپور ، رامپور 1902؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362 ش؛ محمد هارون، بهرام یمنی، فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانة ندوة العلماء لکهنو ، دهلی‌نو 1365 ش؛M. Ashraf, Persian manuscripts in the National Museum of Pakistan at Karachi, vol.I, Karachi 1971; H.Elliot, M. Dawson, The history of India as told by its own historians: the Muhammaden period , Calcutta 1953; Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford 1903-1937; Hidayat Hussain, Catalogue of the Arabic Mss. in the Buhar Library, Calcutta 1923; Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1924-1927; Qazi Abdul Nabi Kaukab, Handlist of Arabic manuscripts in the Panjab University Library, revised by Syed Jamil Ahmad Rizvi, Lahore 1982; Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey, vol. â , London 1972.
