بدایعنگار، آقامحمدابراهیم نواب تهرانی، از منشیان و دولتمردان عهد قاجار. اسلاف او تاجر و صراف بودند و گاهی نیز به زراعت میپرداختند. پدرش محمد مهدی نواب از اعیان تهران به شمار میآمد و از فضل و ادب بیبهره نبود (خان ملک ساسانی، ج 2، ص 70؛ نواب، ص 405؛ محبوبی اردکانی، ص 394). آقا محمد ابراهیم حدود 1240 در تهران زاده شد. در آغاز جوانی، به تجارت پرداخت ولی چون به این حرفه علاقه نداشت، به کسب علم روی آورد. بیست ساله بود که محموعهای به نام هزار دستان به شیوة گلستان و کتابی در علم بدیع به شیوة حدائقالسحر تألیف کرد که مطلوب ادیبان روزگارش قرار گرفت. از آن پس، به یاری پدر، به دربار راه یافت و لقبِ «نواب دارالخلافه» گرفت و صاحب مواجب دولتی شد. بدایع نگار، در عهد صدارت حاج میرزا آقاسی (متوفی 1265)، میرزا تقیخان امیرکبیر (مقتول در 1268) و صدارت میرزا آقاخان نوری (1268-1275) به دلایلی، مشمول توجه نبود.در 1276، به فرمان ناصرالدین شاه، مجلسی به نام «مصلحتخانه» از کارگزاران مجرب منعقد شد تا در امور دولتی مشاوره و گفتگو کنند (آدمیت، ص 57 ـ 58) و آقا محمد ابراهیم در شمار اعضای بیست و پنجگانة آن مجلس بود (آدمیت و ناطق، ص 239). اما این مصلحت خانه بیش از دو سال نپایید (آدمیت، ص 63). در همین سال، بدایع نگار به مقام نیابت اول وزارت علوم و ریاست تجارت منصوب و به دریافت خلعت همایون موفق شد (اعتمادالسلطنه، 1363ـ1367 ش، ج 3، ص 1824؛ صبا، ج 1، ص 199) ولی در وزارت علوم خیالات او با توقعات وزیر علوم، علیقلیمیرزااعتضادالسلطنه، موافقنیفتاد و در ریاست تجارت نیز مداخلههای آقا مهدی ملکالتجار (نیای حاج حسین ملک، بانی کتابخانة ملک) در امور، اسبابِ تفرقة خیال و عدم استقلال او را فراهم کرد. ناگزیر استعفا داد و از آن پس مقرر شد که در دفترخانة وزارت امور خارجه به کار بپردازد. و این، آخرین منصب او بود (اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ج 1، ص 252(بدایع نگار، روز شنبه 15 ربیعالاول 1299، براثر سکته درگذشت (همو، 1350 ش، ص 146؛ بامداد، ج 3، ص 291) و در نجف به خاک سپرده شد (اعتمادالسلطنه، 1363 ش، ج 1، ص 252؛ قزوینی، ص 8). از نوشتة اعتمادالسلطنه (1367-1368 ش، ج 2، ص 1344-1345) چنین برمیآید که بدایع نگار سه کتاب در تاریخ قاجاریان تألیف کرده یا در دست تألیف داشته است که عبارتاند از: 1) عقداللئالی فی نقدالمعالی ، تاریخ ده سالة اول سلطنت ناصرالدین شاه تا 1275. از این کتاب دو نسخة خطی نشان دادهاند (رجوع کنید به منزوی، ج 6، ص 4365)؛ 2) تاریخ بدایع دولت ، در تاریخ قاجار و به نام ناصرالدین شاه. در کتابخانة دانشکدة حقوق دانشگاه تهران کتابی در دو جلد کوچک موجود است که عنوان ندارد ولی از دیباچة آن برمیآید که مؤلف میخواسته بدان نام «بدیعالتواریخ» یا «تاریخ بدیع» بدهد؛ 3) تاریخ مبسوط دولت قاجار ، شرح روی کار آمدن فتحعلیخان قاجار در دستگاه شاه طهماسب صفوی تا عهد مؤلف. از این کتاب که اعتمادالسلطنه شروع آن را در 1276، گزارش کرده (1367-1368 ش، ج 2، ص 1345) و هنوز نام خاصی نداشته، پیش نویس ناقصی در اختیار نوادة او، حسین نواب، بوده است (نواب، ص 406) که قسمتی از آن به خط میرزا محمدرضا کلهر است.آثار دیگر او عبارتاند از:1) ترجمة عهدنامة مالک اشتر. این ترجمه ابتدا در آغاز کتاب مخزنالانشاء آمده و در سالهای اخیر، جداگانه، چاپ شده است. چند نسخة خطی نیز از آن در دست است (رجوع کنید به منزوی، ج 2، ص 1572). صاحبنظران آن را در میان ترجمههای فراوان عهدنامه، کاملترین ترجمه میدانند (علوی آوی، ص 34؛ بهار، ج 3، ص 364).2) چهار رساله . در یک مجلد، با تاریخ 1291، جزو نسخ خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران است. و در یکی از این رسالهها عریضهای است خطاب به میرزا حسینخان صدراعظم قزوینی، در شرح پریشانی وضع مملکت و خرابی دستگاه دیوان که در آن، از احوال خود نیز سخن گفته است (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به مهدوی و ناطق، ص 835-849).رسالههای دیگر دربارة «مداخل و مخارج»، «اسکناس» و «تأسیس صنعت جدید»اند (رجوع کنید به آدمیت و ناطق، ص 93، 239). دو رسالة «مداخل و مخارج» و «اسکناس» را محسن صبا (ج 1، ص 199-205) تحلیل کرده است.3) خسروی نامه . منظومهای است کوتاه به بحر متقارب که قسمتهایی از آن در نعت پیامبراکرم صلّیاللّهعلیهوآلهوسلّم و معراج اوست. این منظومه در مخزنالانشاء ، در حاشیة «ترجمة عهدنامة مالک» نقل شده است.4) دستورالاعقاب . رسالة ظریف و منشیانهای در قدح و ذمّ حاجی میرزا آقاسی و بعضی رجال عهد محمد شاه است. بعضی تألیف آن را به پدرش، مهدی نواب، نسبت دادهاند و برخی آن را از مؤلفات میرزا علیاکبر قائممقام فراهانی شمردهاند (آقا بزرگ طهرانی، ج 8، ص 151) اما بسیاری از صاحبنظران آن را اثر بدایع نگار میدانند.5) عبرة للناظرین و عبرة للحاضرین . رسالهای است در قدح و ذمّ میرزا حسینخان صدراعظم قزوینی و قبایح اعمال او. نسخة ظاهراً منحصر به فرد این رساله به خط کلهر در اختیار حسین نواب بوده (نواب، ص 408-409)؛ خان ملک ساسانی قسمتی از آن را، که در شرح فاجعة قحطی 1287 است، در کتاب سیاستگران دورة قاجار (ج 1، ص 103) نقل کرده است.6) فیضالدموع . مقتل سیدالشهدا حسینبنعلی علیهالسّلام است که به نثری روان و استوار نگاشته شده و مؤلف گهگاه به مناسبت، ابیاتی تازی در آن درج کرده است. فیضالدموع در 1283، به خط کلهر کتابت، و در سال 1286 چاپ شده (بدایعنگار، مقدمة ایرانی قمی، ص 30؛ مشار، ج 2، ص 2502) و در 1345 و 1362 ش نیز تجدید چاپ و در سال 1374 ش تصحیح و چاپ جدید شده است.7) هزار دستان . چنانکه پیش از این اشاره شد، نخستین تألیف بدایع نگار است که به شیوة گلستان نگاشته شده است. در کتابخانة سلطنتی (گلستان) نسخهای از آن نگاهداری میشد و ظاهراً همان است که در بیست سالگی، به عزم ورود به خدمت دربار، به محمد شاه عرضه داشته است. در پایان این نسخه شرحی موجز و مفید از آغاز زندگی خویش آورده که مهمترین منبع در گزارش احوال اوست.8) در کتابخانة سلطنتی سابق از دیگر آثار خط آقامحمد ابراهیم رسالهای در حکمت از آثارحاجیمیرزاآقاسیومرقعی شش رقعهای نیز نگاهداری میشد که به قلم نیم دو دانگ خوش تحریر شده بود. تاریخموزة کاخ گلستان اتمام این دو اثر 1260 است صفحهای از کتاب هزاردستان (بیانی، ج 3، ص 628ـ629).9) بدایعنگار به نشر آثار دیگران نیز اهتمام داشته است. تصحیح و چاپ شرح ابن ابیالحدید بر نهجالبلاغه، ترجمه و شرح قاموس فیروزآبادی و دیوان قصائد و غزلیات سنائی از کتابهایی است که او تصحیح و، به نفقة خود، طبع و برایگان میان طالبان علم پخش کرده است (بدایعنگار، مقدمة ایرانی قمی، ص 36؛ نواب، ص 409).منابع: فریدون آدمیت، اندیشة ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار ، تهران 1356 ش؛ فریدون آدمیت، هما ناطق، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدة دوران قاجار ، تهران 1356ش؛ یحیی آرینپور، از صبا تا نیما ، تهران 1354 ش، ج 1، ص 145ـ 149؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الیتصانیفالشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ محمدحسنبن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران 1363-1367 ش؛ همو، چهل سال تاریخ ایران ، ج 1: المآثر والا´ثار ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش؛ همو، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش ؛ همو، مرآةالبلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367-1368 ش؛ ایرج افشار، «سیرتنامة حاجیمیرزاآقاسی (دستورالاعقاب)»، راهنمایکتاب ، سال 4، ش 5 و 6 (مرداد و شهریور 1340ش)، ص476ـ481؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، ج 3، تهران 1347 ش؛ محمدابراهیمبن محمدمهدی بدایعنگار، فیضالدّموع: شرح زندگانی و شهادت امامحسین علیهالسلام با نثر فارسی فصیح و بلیغ ، مقدمه، تصحیح و تحقیق اکبر ایرانی قمی، قم 1374 ش؛ محمدتقی بهار، سبکشناسی ، ج 3، تهران 1370 ش؛ مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران 1345-1348 ش؛ احمدخان ملک ساسانی، سیاستگران دورة قاجار ، تهران ] تاریخ مقدمه 1338 ش [ ؛ حسین سعادت نوری، «حاج میرزاآقاسی»، یغما ، سال 18، ش 7 (آبان 1344 ش)، ص 364-369؛ محسن صبا، «(دربارة) کتابچة دخل و خرج محمد ابراهیم بدایع نگار»، در هفتاد مقاله: ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی ، چاپ یحیی مهدوی و ایرج افشار، ج 1، تهران 1369 ش، ص 199-205؛ حسین علوی آوی، فرمان مالکاشتر ، با دیباچة محمدتقی دانش پژوه، تهران 1359 ش؛ محمد قزوینی، «وفیات معاصرین»، یادگار ، سال 3، ش 4 (آذر 1325 ش)؛ حسین محبوبی اردکانی، «بدایع نگار تهرانی»، راهنمای کتاب ، سال 20، ش 5-7 (مرداد ـ مهر 1356 ش)، ص 394-398؛ محمد محیط طباطبائی ] یادداشت [ ، یغما ، سال 17، ش 4 (تیر 1343 ش)، ص 192؛ مخزنالانشاء ، چاپ محمدصادق حسینی، چاپ سنگی ] بیجا، بیتا. [ ؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352 ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطی فارسی ، تهران 1348-1353 ش؛ اصغر مهدوی، هما ناطق، «روزگار یک اهل قلم در دورة قاجار»، راهنمای کتاب ، سال 18، ش 10ـ12 (دی ـ اسفند 1354 ش)؛ حسین نواب، «بدایع نگار»، یغما ، سال 18، ش 8 (آذر 1344 ش)، ص 405-410.