بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع ، کتابی جامع در فقه استدلالی حنفی، تألیف علاءالدین قاسانی * منسوب به قاسانِ (کاسان) فرغانه (متوفی 587). قاسانی از فقهای نامور حنفی قرن ششم و شاگرد علاءالدین سمرقندی (متوفی 539)، مؤلف تحفة الفقهاء ، بود و بدایع الصنایع را به اقتفای استادش تألیف کرد. او در ابتدای کتابش، پس از بیان ارزش و جایگاه علم فقه و اشاره به اینکه برخی مفسران مراد از «حکمت» را در قرآن، فقه دانسته‌اند، توضیح داده است که از فقهای پیشین، آنانکه کتاب نوشته‌اند، هیچکدام به اندازة استادش علاءالدین سمرقندی به ترتیب مباحث توجّه نکرده‌اند و چون هدف از تألیف کتاب، نزدیک کردن مطالب علمی به ذهن خواننده و آسان کردن دستیابی او به مباحث است، باید محتوای کتاب با طبیعت و مقتضیات درونی آن علم سازگار باشد، یعنی دسته‌بندی مباحث بر اساس منطق انجام گیرد، قواعد و مبانی علم شناسانده و مسائل و مباحث بر پایة آنها شرح داده شود.قاسانی سپس با تقدیر از استادش، می‌گوید که از نظر دقّت در ترتیب مباحث، روش او را پیش گرفته و بدایع الصنایع را با نظم و ترتیب مناسب تألیف کرده است، و چون ترتیب‌بندی مباحث نو و کتاب حاوی نکات بدیع بوده، آن را بدایع الصنایع نامیده است. با اینهمه ملاک او در ترتیب مباحث چندان روشن نیست و هیچ جا دربارة آن توضیح نداده است؛ حتی به نظر می‌رسد که برخی مباحث در جای مناسب قرار ندارند ـ برای نمونه، مبحث «اَیْم'ان» (سوگندها) را در فاصلة مبحث نکاح و طلاق آورده و حال آنکه آن دو از یک مقوله‌اند و با چند مبحث بعدی، چون رِضاع و نفقه و حضانت، در یک مقوله (حقوق خانواده) رده‌بندی می‌شوند؛ یا در بحث اجاره، که از مقولة عقود (قرارداد) است، مباحث احکام صید، خوردنیها و آشامیدنیها، نذر و شکار را آورده، سپس به بیع و بسیاری از معاملات پرداخته است. این کتاب در مقایسه با آثار پیشین، از جمله مبسوط شمس الائمة سرخسی (ج 30، فهرست تفصیلیِ پایان کتاب، ص 1ـ34) و تحفة‌الفقهای سمرقندی، نشانة پیشرفت در ترتیب‌بندی موضوعی مباحث فقه است؛ مثلاً سمرقندی در تحفة‌الفقهاء پس از مباحث عبادات، موضوع بیع، سپس نکاح، طلاق و عِتْق (آزاد کردن بنده)، اَیْمان و آنگاه اجاره را آورده است که ترتیب مناسبی نیست، یا مبحث حدود و دعاوی را در میانة چند مبحث از معاملات قرار داده و با آنکه کتابی به نام حظر واباحه (نام دیگر آن: استحسان )، دربارة محرمات و مکروهات در شریعت دارد، بحثِ حرمت خمر را در کتاب الشرب آورده که موضوع آن، احکام آبها از نظر مالکیت عمومی و خصوصی است.توجه به این نکته از آنرو ضرورت دارد که بسیاری از تراجم نویسان و کتاب شناسان بدایع الصنایع را شرح تحفة‌الفقهاء دانسته‌اند و برخی از ایشان گفته‌اند که قاسانی این کتاب را بر استادش عرضه کرد و او آن را نیکو شمرد (حاجی خلیفه، ج 1، ستون 230، 371؛ قرشی حنفی مصری، ج 2، ص 244ـ246). اما مقایسه و بررسی صورت و محتوای هر دو کتاب نشان می‌دهد که این ادعا نادرست است، بویژه آنکه خود مؤلف هم به این نکته اشاره نکرده است (رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل «کاسانی»).از نظر روش، قاسانی به بحث استدلالی دربارة مسائل و احکام فقه حنفی و نقل اقوال مشایخ حنفیه بسنده نکرده، بلکه به آرای مذاهب و فقهای دیگر نیز پرداخته و گاه آرای فقهی شیعه را نیز باز گفته است (رجوع کنید به ج 1، ص 5، دربارة مسح پا در وضو).بدایع الصنایع ، شامل شصت مبحث در احکام فقهی است و علاوه بر تفصیل مطالب، شمول آن بر ابواب فقه اندکی بیش از تحفة‌الفقهاء است و از مآخذ مهم فقه حنفی و نیز از متون فقه تطبیقی به شمار می‌رود.منابع : مصطفی بن عبدالله حاجی‌خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت 1410/1990؛ محمدبن احمد سمرقندی، تُحفة الفقهاء ، بیروت 1405/1984؛ محمدبن احمد شمس الائمّة سرخسی، کتاب المبسوط ، استانبول 1403/1983؛ ابوبکربن مسعود قاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ، بیروت 1402/1982؛ عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332؛EI , s.v. " AI -Ka ¦ sa ¦ n ¦ â " (by W. Heffening and Y. Linant De Bellefonds).
