بختیار، عزالدوله ، امیر سلسلة شیعی مذهب آل بویه (دیلمیان) در عراق (331 یا 332ـ367). ابومنصور بختیار، ملقّب به عزالدوله، فرزند و جانشین معزالدوله ابیالحسین احمدبنبویة دیلمی (ابنخلکان، ج 1، ص 267). در اهواز متولد شد، لیکن دیلمیالاصل بود. در 346 با دختر سبکتکینِ حاجب، یکی از فرماندهان سپاه معزالدوله، ازدواج کرد (همدانی، ج 1، ص 172). در 356، از خلیفه المطیعللّه لقب عزالدوله یافت (سیوطی، ص 401). در همان سال به جای پدر به امارت عراق رسید و تا 367، سال درگذشتش، بر متصرفات پدر مشتمل بر آذربایجان، جزیره، بینالنهرین و خوزستان ـ جز عمان و کرمان که به تصرف عضدالدوله درآمده بود ـ حکومت کرد.معزالدوله هنگام مرگ، وصیت کرد که لقب امیرالامرایی بغداد را به بختیار دهند (مسکویه، ج 2، ص 158) و از عزالدوله خواست تا از عمویش رکنالدوله، که بزرگ خاندان بویه بود، و پسر عمویش، عضدالدوله، اطاعت و با ترکان سپاه، خصوصاً فرمانده آنان، سبکتکینِ حاجب، مدارا کند. همچنین او را به نگهداشتن دو کاتب خویش، ابوالفضل عباسبنحسین شیرازی * و ابوالفرج محمدبن عباس، سفارش کرد (همان، ج 2، ص 234؛ ابناثیر، ج 8، ص 576).پس از مرگ معزالدوله، سه روز باران بارید، به طوری که رفت و آمد دولتمردان و درباریان دشوار شد و همین امر به بختیار امکان داد که، بدون اختلاف و درگیری، بر سریر حکومت بنشیند (مسکویه، ج 2، ص 232). بختیار در سالهای حکومت خود، با مشکلات بسیاری روبرو شد که اصلیترین آنها تهی بودن خزانه بود؛ زیرا معزالدوله با اتلاف ثروتش در سالهای آخر عمر، تمام اندوختة خزانه را صرف بذل و بخشش به ترکان و احداث بنایی برای خود کرد (همان، ج 2، ص 238). مشکل دیگر، اختلافات قومی و مذهبی در سپاه بود، که از ترکان سنی مذهب و دیلمیان شیعی تشکیل شده بود، و سبب تشنج در شهر بغداد شد. بعلاوه، ضعف شدید دستگاه خلافت، وجود همسایگان که طمع در تصرف بغداد داشتند ـ مانند حمدانیان در موصل و حلب، فاطمیان در دمشق و شام، روم شرقی در شمال و عضد الدوله در شرق ـ سبب افزایش مشکلات و در نهایت از میان رفتن حکومت بختیار شد.اخشیدیان مصر وعلویان عراق (آل بویه)، همواره بر سر امارت مکه رقابت و زدوخورد داشتند؛ چنانکه یک بار در 343، (ابناثیر، ج 8، ص 509) و باردیگر در 356، در مراسم حج، بنی سلیم امیرالحاج بوییان، حاجیان مصری را تاراج کرد و امیرشان را کشت؛ و در آن تاریخ به نام بختیار در مکّه خطبه خوانده شد و امارت حج بر عهدة ابواحمد موسوی پدر شریف رضی * و علمالهدی * گذاشته شد و برخلافت المطیعللّه نیز تأکید شد (ابنخلدون، ج 4، ص 120).در 356، هنگام حملة وشمگیر به خراسان، با درخواست کمک رکن الدوله از بختیار (ابن اثیر، ج 8، ص 577ـ578)، او سبکتکین را مأمور کرد. با نافرمانی سبکتکین، بختیار ناچار بَختَکین آزادرویه، یکی از غلامان معزالدوله، را به کمک عمویش فرستاد؛ اما با مرگ وشمگیر قضیه منتفی شد (مسکویه، ج 2، ص 233ـ234؛ همدانی، ج 1، ص 196). در همین زمان، کارگزاران عضدالدوله برای خرید سالانة سپاه به بغداد آمده بودند؛ اما بختیار مانع کار آنان شد (مسکویه، ج 2، ص 235) و زمینة اختلاف با پسر عمویش را فراهم آورد.خزانة تهی بختیار به او امکان رفع حوایج سپاه را نمیداد؛ و ترکان و دیلمیان سپاه به اتفاق بر او فشار میآوردند (مسکویه، ج 2، ص 238). ابوالفضل عباس تقبل کرد که مخارج سپاه را تأمین کند و با دریافت خراج از اهل ذمه و مصادرة اموال و املاک مردم، موقتاً مشکل را حل کرد و به پاداش این کار به وزارت رسید (همان، ج 2، ص 237). بختیار در 358 او را عزل و اموال و املاکش را ضبط کرد، و ابوالفرج محمدبنعباس را به جای او برگماشت؛ لیکن پس از مدتی، باردیگر ابوالفضل عباس را به وزارت آورد (ابناثیر، ج 8، ص 601).مشکلات حکومت بختیار در 357، با نافرمانی برادرش حبشی، حاکم بصره که به تحریک جمعی از سپاهیان بر او شوریده بود، آشکارتر شد. بختیار نیز ابوالفضلعباس را برای دستگیری برادر روانه کرد. حبشی شکست خورد و مدتی در قلعة مهدی، و سپس اهواز و رامهرمز دربند بود؛ اما سرانجام با درخواست رکنالدوله، از زندان آزاد شد و نزد عمو و سپس پسر عمویش عضدالدوله رفت. بختیار نیز پسر هشت سالة خود مرزبان را به جای برادر، امیر بصره کرد (مسکویه، ج 2، ص 242ـ247؛ ابن اثیر، ج ، ص 583ـ584).در همین سال، محمد پسر مستکفی در بغداد ادعای مهدویت کرد. او که قبلاً نزد کافور اخشیدی در مصر، کارش بالا گرفته بود، به بغداد رفت و از میان علویان و سنّیان طرفدارانی جمع کرد . سبکتکینِ حاجب نیز با او بیعت کرد، لیکن هنگامی که دریافت پسر مستکفی است، از او کناره گرفت؛ و همین امر سبب کاهش قدرت محمد شد. سپس بختیار او را دستگیر کرده نزد خلیفه فرستاد، و خلیفه نیز او را کیفر داد (مسکویه، ج 2، ص 247ـ249؛ ابناثیر، ج 8، ص 584 ـ 585).با ظهور فاطمیان درمصر برای بختیار مشکل جدیدی فراهم شد. همین مسئله سبب گشت تا حسین (یا حسن) بن احمدبنابوسعید جنابی قرمطی با کمک مالی بختیار و تحریک خلیفه در 358 روی به دمشق نهد و بر آن شهر که در دست جعفربن فلاح، از فرماندهان خلیفة فاطمی، بود مسلط شود (ابنخلدون، ج 4، ص 107؛ دایرةالمعارف فارسی ، ذیل «قرامطه»).یاغیگری عمران بن شاهین * ، که در زمان حکومت معزالدوله، بر اثر ارتکاب جنایتی، به بطائح ـ باتلاقهای اطراف واسط و بصره ـ پناه برده بود، در زمان بختیار نیز ادامه داشت. بختیار در آغاز حکومت خود، با او صلح کرد، لیکن در 360، ناگزیر شد که برای جنگ با وی به نعمانیه برود؛ اما در این جنگ شکست خورد و تقاضای صلح کرد (مسکویه، ج 2، ص 295ـ296).بختیار برای رفع اختلاف میان ترکان و دیلمیان، در 360 دختر بختکین را به ازدواج پسر خود مرزبان و دختر بَکتجور، غلام معزالدوله، را به عقد پسر دیگر خود سالار درآورد و همة سپاه برای حفظ دوستی سبکتکین و بختیار سوگند خوردند، لیکن این کار ثمری نداشت (همان، ج 2، ص 282ـ283).در 361، دمستیکوس با سپاه روم روی به جزیره و بینالنهرین نهاد (ابن خلدون، ج 4، ص 296) و مسلمانان را کُشته و غارت کرد. جمعی از مردم ربیعه و دیاربکر از خلیفه، و برخی از علما مانند ابوبکر رازی، ابوالحسنعلیبنعیسی نحوی و ابن دقّاق نیز از بختیار که در کوفه بود، یاری خواستند. بختیار نیز وعدة جنگ با رومیان را داد و فرمان جنگ صادر کرد. عدة بیشماری از غازیان در بغداد جمع شدند (ابن تغری بردی، ج 4، ص 65ـ66؛ مسکویه، ج 2، ص 303ـ309؛ ابن اثیر، ج 8، ص 618ـ620) و، به گفتة ابن تغری بردی (همانجا)، به روم حمله بردند و بسیاری از رومیان را اسیر کردند و جمع زیادی از بطریقان (پاتریسینها) را کشتند و سرهایشان را برای مسلمانان آوردند. به نوشتة ابن اثیر (همانجا) بختیار به بهانة جنگ با رومیان، چهارصدهزار درهم از خلیفه گرفت و مسئلة غزوه و جهاد را فراموش کرد، و خلیفه برای تأمین این پول، اثاث البیت و جامة خود را فروخت (مسکویه، ج 2، ص 307ـ308).وجود غازیان در بغداد، که سنّیان و شیعیان و جوانان و عیاران نیز در میان آنان بودند، سبب شد تا مردان مسلح بسیاری در بغداد پراکنده شوند و تشنج سال 361 پدید آید. در این سال، عیاران محلات مختلف را غارت و به خانهها حمله میکردند. محلة کَرْخ که شیعینشین و کانون بازرگانی بود، گرفتار هجوم شد (ابن اثیر، ج 8، ص 619ـ620)؛ ترکان به هتک ناموس مردم پرداختند و خمار، صاحب شرطة بختیار در بغداد، را به بهانة ناچیزی کشتند. بختیار برای جلوگیری از گسترش شورش، از خون صاحب شرطة خود گذشت و برای رفع فتنة ترکان از سبکتکین کمک خواست و یکی از حاجبان سبکتکین را صاحب شرطة بغداد کرد (مسکویه، ج 2، ص 305ـ306).در شعبان 362، دوستاقبان (زندانبان) کرخ مردی عامی از اهل سنت را به قتل رساند. عامة مردم و ترکان شوریدند و دوستاقبان را کشتند و جسدش را سوزانیدند، درهای زندان را نیز گشودند و زندانیان را آزاد ساختند. ابوالفضلعباس (وزیر) که سنی متعصب بود، حاجب خود، صافی، را که او نیز سنی متعصب بود، برای کشتار عامه به کرخ فرستاد. او کرخ را به آتش کشید، که در آن هفدههزار تن کشته شدند و سیصد دکان و 33 مسجد و بسیاری از اموال مردم در آتش سوخت (ابن اثیر، ج 8، ص 628). در 362، ابوالفضلعباس، که در آتش سوزی کرخ مؤثر بود، از وزارت عزل شد و پس از او ابن بَقیّه، که آشپز بختیار و از خانوادة پستی بود، به وزارت رسید و دستور داد تا ابوالفضل عباس را حبس (همانجا) و اموالش را مصادره کنند.ترکان سپاه که قدرت زیادی یافته بودند، از سویی و دیلمیان که از عشیرة بختیار بودند و قدرت داشتند، از سوی دیگر، برای تأمین هزینة سپاه، بر بختیار فشار میآوردند؛ اما خزانة تهی و درآمد حکومت بختیار، هزینة روزافزون سپاه را تکافو نمیکرد. ازینرو در 363، سپاهیان شوریدند (همان، ج 8، ص 634ـ635). بختیار نیز برای تأمین هزینة سپاه، به موصل سرزمین اباتَغْلِب حَمْدانی حمله کرد. اباتغلب که پس از مرگ معزالدوله، به دلیل ضعف مالی و ناتوانی سیاسی بختیار، تصمیم داشت بغداد را تصرف کند (همان، ج 8، ص 579ـ580؛ مسکویه، ج 2، ص 238) در 362 سعی کرد که سبکتکین را، به نیرنگ، به دستگیری خلیفه و بختیار وادارد (ابن اثیر، ج 8، ص 632ـ633)، لیکن با وساطت ابن بقیّه میان او و سبکتکین مصالحه شد و بختیار شرایط صلح را پذیرفت (همانجا).بختیار از لشکرکشی خود به موصل، در 363، نتیجه نگرفت و برای به دست آوردن پول، به اهواز که مقر اقطاعات ترکان و خصوصاً سبکتکین بود، روی کرد و سبکتکین را در بغداد نهاد (همان، ص 634ـ 635). حاکم اهواز، بختکین آزادرویه، با بختیار بشایستگی رفتار نمود و دوبار مالیات سالانه را پیشکش کرد (همانجا)، لیکن میان سپاهیان ترک و دیلم نزاع درگرفت. سران دیلمی سپاه از بختیار خواستند که ترکان را دربند کشد و در اهواز خون ترکان مباح اعلام شد (همانجا). بختیار پیش از حرکت به سوی اهواز، از خانوادة خود خواسته بود که خبر مرگ او را در بغداد شایع کنند و سبکتکین را، که برای تسلیت میآمد، دستگیر سازند. شک سبکتکین نسبت به خبر مرگ بختیار، او را از این دام نجات داد و آشکار شدن حیلة بختیار ترکان را به شورش واداشت. تا جایی که سرای بختیار را محاصره کردند و به آتش کشیدند. ترکان در خانة دیلمیان فرود آمدند و اهل سنت، به طرفداری از سبکتکین، به محلة کرخ حمله کردند و باردیگر آنجا را سوزاندند (ابناثیر، ج 8، ص 634ـ 635؛ مسکویه، ج 2، ص 328). بزرگان ترک بختیار را شماتت کردند، به همین سبب او ترکان را آزاد ساخت و آزادرویه را به جای سبکتکین سپه سالار کرد. چون اختیار بغداد از کف بختیار خارج شد، رکنالدوله و پسرش عضدالدوله و اباتغلب را به کمک طلبید؛ همچنین با فرستادن هدایایی برای عمرانبنشاهین، از او نیز یاری خواست لیکن عمران هدایای او را پس فرستاد و درخواست کمک او را رد کرد (مسکویه، ج 2، ص 329ـ330).در 364، سبکتکین طی نامهای به بختیار پیشنهاد کرد که واسط و بغداد از آنِ ترکان و بصره و اهواز متعلق به دیلمیان باشد. پس از آگاهی دیلمیان از متن نامه، باردیگر میان آنان و ترکان جنگ درگرفت (همان، ج 2، ص 333ـ335). سبکتکین همراه ترکان به واسط رفت و خلیفه الطائع و پدر او المطیع را که در 363 از خلافت عزل کرده بود، با خود به واسط برد (همان، ج 2، ص 327،343؛ ابناثیر، ج 8، ص 637). این سفر پنجاه روزه، به منظور جنگ با بختیار بود، اما در گیرودار نبرد، المطیع و سبکتکین درگذشتند و البتکین بر ترکان امارت یافت. بختیار از عضدالدوله کمک خواست، اما عضدالدوله که در انتظار نابودی او بود، کمک را به تأخیر میانداخت، تا سرانجام به او پیغام داد که از واسط خارج شود. ترکان، واسط را محاصره کرده بودند لیکن هنوز حرمت بختیار را نگاه میداشتند و او را دستگیر نمیکردند (مسکویه، ج 2، ص 332). با اصرار بختیار، عضدالدوله به سوی واسط حرکت کرد و ابوالفتحبنعمید، وزیر رکنالدوله، نیز که از ری عازم شده بود، به سوی واسط رفت (همانجا). البتکین و ترکان به بغداد بازگشتند و اباتغلب که در غیاب ترکان وارد بغداد شده بود، بغداد را تخلیه کرد.عضدالدوله از سمت مشرق به بغداد حمله کرد و در 363، بین دِیالی و مداین، ترکان را شکست داد (همان، ج 2، ص 334). او که آرزوی حکومت عراق را در سر میپرورد و از گذشته نیز با بختیار اختلاف داشت، در نهان از سران دیلمیِ سپاه خواست که بر بختیار بشورند و ارزاق عقب افتاده را طلب کنند، در حالی که خزانه تهی بود (همان، ج 2، ص 343) و از بختیار نیز خواست تا برای تهدید سران سپاه، بظاهر از کار کنارهگیری کند. بختیار خواستة او را پذیرفت و عضدالدوله با این ترفند بختیار و خانوادهاش را دستگیر و زندانی کرد (همان، ج 2، ص 342ـ343؛ ابن اثیر، ج 8، ص 650). سپس از ترکان استرداد خلیفه الطائعللّه را خواست و او را به بغداد بازگرداند و به او اکرام فراوان نمود (مسکویه، ج 2، ص 343)، سپس با عمران بن شاهین و اباتغلب صلح کرد.مرزبانبنبختیار، حاکم بصره، ماجرای دستگیری پدرش را با رکنالدوله در میان نهاد. در همین زمان، عضدالدوله نیز ابوالفتح عمید را نزد پدر فرستاد تا با وعدة سی میلیون ] دینار [ خراج سالانه، امارت او را بر عراق بپذیرد و قبول کند که بختیار و خانوادهاش به ری نزد او بروند.رکن الدوله از دستگیری بختیار سخت برآشفت و برفرزند خشم گرفت (همان، ج 2، 348ـ350). ابن بقیّه در واسط از فرمان عضدالدوله روی برتافت و عمران بن شاهین نیز با او همدست شد. عضدالدوله برای سرکوب آنان لشکری فرستاد ولی موفق نشد. مردم چون از شکست او آگاهی یافتند، شورش کردند؛ و در فارس، چون شنیده بودند که پدر بر او خشم گرفته، راه ارسال اموال وی را بستند. مردم بغداد نیز بر عضدالدوله شوریدند، و او ناچار بختیار را از بند رهانید و به فارس بازگشت (ابنخلدون، ج 4، ص 538 ـ539) و بختیار را، به نیابت خود در عراق برگماشت؛ لیکن قرار شد که خطبه به نام عضدالدوله خوانده شود (مسکویه، ج 2، ص 352). با خروج عضدالدوله از عراق، ابن عمید وزیر رکنالدوله، که در عراق مانده بود، به سِمت وزارت بختیار منصوب شد (همانجا) و بختیار نیز با فخرالدوله، ابنبقیه، اباتغلب حمدانی، معین الدین، و عمرانبن شاهین بر ضد عضدالدوله همدست شد و نام او را از خطبه برانداختند و در بغداد بدگویی از او را رواج دادند (همان، ج 2، ص 356). ابن عمید نیز به این نفاق دامن میزد. الطائع للّه، دختر بختیار را به عقد خود درآورد و صاحب شرطة سبکتکین، که در آتش سوزی کرخ دست داشت، سیاست شد (همان، ج 2، ص 355).با مرگ رکن الدوله در 366، بختیار از اطاعت عضدالدوله سرباز زد؛ ازینرو ابن بقیه را نزد خلیفه فرستاد تا جماعتی را از اهواز به واسط گسیل دارد. عضدالدوله نیز به سمت عراق حرکت کرد و در ارجان فرود آمد و به خلیفه نامة صلح نوشت. بختیار در کنار نهر سوراب مستقر شد وبرادرش در طائف ماند و خلیفه به سوی بغداد حرکت کرد (همان، ج 2، ص 366). عضدالدوله به رامهرمز رسید و سپاه بختیار از هم گسیخت؛ ابنبقیه نیز از مصادرة پول مردم و پرداخت آن به سپاه جلوگیری کرد (همان، ج 2، ص 367). عمران بن شاهین به یاری بختیار آمد و شکست خورد. آشوب شهر بصره نیز، که بر اثر اختلاف دو قبیلة مُضَرـ طرفدار عضدالدوله ـ و ربیعه ـ هوادار بختیار ـ به وجود آمده بود، با ورود عضدالدوله پایان یافت (همان، ج 2، ص 368ـ370). درگیرودار نبرد، غلام مورد علاقة بختیار اسیر عضدالدوله شد؛ و بختیار برای آزادی او به سه شرط عضدالدوله که دستگیری و کور کردن ابن بقیه، همدست نشدن با حمدانیان، و فرمانبرداری و پذیرفتن خلعت از عضدالدوله بود، گردن نهاد (همان، ج 2، ص 371ـ372، 377). عضدالدوله ابن بقیه را، پس از تسلیم زیر پای فیل افکند و کشت (همان، ج 2، ص 367؛ زرکلی، ج 7، ص 20). بختیار در راه بازگشت به بغداد، به تحریک اباتغلب حمدانی، نافرمانی کرد، اما عضدالدوله به بغداد لشکر کشید و او را شکست داد. بختیار نیز به واسط عقب نشست و فرار کرد، ولی ارسلان کورموش، غلام ترک، او را شناخت و دستگیر کرد. بختیار نزد عضدالدوله برده شد و سرانجام به تشویق بزرگانِسپاه، در 367، به قتل رسید (مسکویه، ج 2، ص 381-382؛ ابن خلدون، ج 3، ص 525) و به گفتة یمینی، از قول صابی، ابن جراح او را کشت (عتبی، ص 305).بختیار از نظر جسمانی قدرتی عجیب داشت (همدانی، ج 1، ص 196) ولی سیاستمدار بیدرایتی بود . به شکار و بزم بسیار علاقه داشت، در عین حال، به علم وعلما و برگزاری مجالس علمی نیز علاقهمند بود، به طوریکه در زمان وکالت ابن بقیه، سالانه ده هزار درهم به او میداد تا نویسندگان را یاری دهد و کتاب تهیه کند (مسکویه، ج 2، ص 286؛ ابن اثیر، ج 8، ص 628). از بختیار چندین سکه مانده است که در 363 و 365 در بغداد به نام عزالدولهضرب شده بود و بیشتر جنبة تشریفاتی داشت و عیار آن بسیار خوب بود. روی یکی از این سکهها تصویر پادشاهی است که مطربی در برابر او عود مینوازد. روی سکهای دیگر، شیری حمله ور به یک گوزن حکاکی شده است، و با نقشی مستدیر جملة شهادت را نوشتهاند؛ و سکهای دیگر عقابی را نشان میدهد که اردکی در چنگال دارد و در روی دیگر عقابی به گوزنی حمله کرده است (مایلز، ج 4، ص 367). نمادهای شیر و عقاب وام گرفته از ایران ساسانی، و جملة شهادت مؤید اعتقاد اسلامی بختیار است.منابع: ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره ، مصر ] بی تا. [ ؛ ابن خلدون، تاریخابن خلدون المسمی کتاب العبر و دیوان المبتدا والخبر ، بیروت 1413/1993؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ، چاپ احسان عباس، بیروت 1968ـ1977؛ دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345 ش؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1986؛ عبدالرحمنبنابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء ، چاپ محمدمحی الدین عبدالحمید، قم 1370 ش؛ محمدبن عبدالجبار عتبی، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفاذقانی، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش؛ احمدبن محمد مسکویه، کتاب تجارب الامم ، ج 2، چاپ آمد روز، مصر 1333/1915؛ محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری ، جزء1، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت 1961؛G. C. Miles, "Numismatics", in The Cambridge history of Iran , Ë v, Cambridge 1975.
