بختاورخان، محمد ، محرم و ندیم خاص اورنگ زیب عالمگیر (حک : 1068ـ 1118). از آنجا که هنگام تألیف ریاض الاولیاء (1090) شصت ساله بود ( ریاض الاولیا ، گ 229)، باید در حدود 1030 متولد شده باشد. در 1065، وقایع نویس شاهزاده اورنگ زیب شد و در کشمکش فرزندان شاهجهان (حک : 1037ـ 1068) بر سرسلطنت، از اورنگ زیب حمایت کرد (بختاورخان، 1979، ج 1، ص 62) و او نیز پس از پیروزی و جلوس بر تخت، به بختاور لقب «خان» داد (همان، ج 1، ص165). بختاورخان در 1076، به سرکردگی هزار پیاده و صدوپنجاه سواره نایل آمد (همان، ج 1، ص 338) و در 1080، به سمت «داروغه خاصّان» منصوب شد (مستعد خان، ص 98؛ اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ذیل «بختاور خان»). در 1085، مأموریت یافت، با استناد به موازین شرعی، منجمان درباری را از تهیة تقویمهای نجومی و طالع بینی باز دارد (همانجا). بختاور خان در پی بیماری کوتاهی، در 15 ربیع‌الاول 1096، در احمد نگر درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد. اورنگ زیب شخصاً امامت نماز میت را برعهده گرفت و چند قدم تابوت بختاورخان را به دوش کشید و مراسم سوگواری برپاکرد. پس از مدتی، جسد او را به محلة بختاور پور دهلی، «بستی بنی کریم» امروزی، منتقل و در مکانی که خود تعیین کرده بود، دفن کردند.آثار: بختاور خان در مرآة العالم (ج 2، ص 516 ـ519) تألیفات زیر را به خود نسبت داده است: 1) چار آینه یا «آیینة بخت» (سال تألیف: 1068)، در بیان وقایع چهار نبرد اورنگ زیب با برادرانش که او را به پادشاهی رسانید. مؤلف قبل از پرداختن به وقایع، مجملی از احوال پیامبران، خلفا، عارفان، پادشاهان، حکیمان، بزرگان و شاعران را، مشتمل بر 40 «معاینه»، آورده است. از این اثر یک نسخة خطی به شمارة 35 ê در گنجینه کرزن در کتابخانة انجمن آسیایی بنگال و نسخة خطی دیگری در کتابخانة خصوصی عالمگیر شجاع در لاهور موجود است (ایوانف، ج 2، ش 7؛ منزوی، ج10، ص 124ـ125). 2) مرآة العالم (1078)، تاریخ عمومی طبقات سلاطین اسلام و هندوستان، که در آن وقایع تا سال 1094 نیز دیده می‌شود و مشتمل است بر یک مقدمه و هفت «آرایش» . «آرایش» هفتم شرح تاریخ سیاسی و اجتماعی و ادبی دورة ده سالة اول سلطنت اورنگ زیب است و چون مؤلف شاهد عینی این دوره بوده، اطلاعات او دارای ارزش خاصی است. بخشی از این باب، شرح حال مشایخ، علما، خوشنویسان و شاعران متقدم و معاصر و کارنامة مؤلف را در بر دارد که نشان دهندة فعالیتهای فرهنگی آن دوره است. چندین نسخة خطی از مرآة العالم در کتابخانه‌های جهان موجود است؛ از جمله نسخه‌ای که هفت سال پس از مرگ بختاورخان کتابت شده و درجامعة رشیدیه، ساهی وال، پاکستان نگهداری می‌شود (برای مشخصات نسخه‌های‌خطی رجوع کنید به منزوی، ج 10، ص 126ـ127؛ بختاورخان، 1979، مقدمة ساجده س. علوی، ج 10، ص 23-20 ). 3) سواداعظم (1082)، بیاض گونه‌ای است مشتمل بر منتخب انواع شعرونثر، تذکره‌های شعرا، ساقی‌نامه‌ها، دواوین متقدمان و متأخران، تألیفات مشایخ و صوفیان، منشآت و اندرزنامه‌های باستانی که در زمان حیات مؤلف، خوشنویسان برجسته‌ای آن را خوشنویسی کرده‌اند. 4) ریاض الاولیاء، در مناقب بزرگان و مشتمل بر چهار «چمن» است: مناقب خلفای راشدین، و ائمه معصومین و فرزندان مشهور آنان، بزرگان غیرهندیِ، گزیده از تذکرة الاولیاءِ عطار، نفحات‌الانس جامی و رشحات عین‌الحیاتِ کاشفی و بزرگان هندی منتخب از اخبارالاخیارِ دهلوی و سایر کتب. نسخة خطی آن در کتابخانة موزة بریتانیا (ش 1745. OR ) موجود است (ریو، ج 3، ص 974ـ975). 5) تاریخ هندی ، در تاریخ هندوستان از بابر تا اورنگ زیب ( اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ذیل «بختاورخان»).بختاورخان منتخباتی از حدیقة الحقیقه سنایی و کلیات عطار و مثنوی مولوی را در 1084 گردآورده است.محمدرضا و محمد شفیع، بترتیب، برادر و خواهرزادة محمد بقا نقشبندی سهارنپوری * (متوفی 1094)، هنگام تدوین مرآة جهان‌نمای بقا که تحریر مفصل مرآة‌العالم است، مدعی شدند که مرآة العالم و سایر تألیفات منسوب به بختاورخان را محمد بقا نوشته و به او تقدیم کرده است. خود بختاورخان در مرآة‌العالم (ج 2، ص 554) نوشته است که بقا ] و مستعدخان مؤلف مآثر عالمگیری [ در تسوید اوراق و اهتمام مرآة‌العالم شریک بوده‌اند (برای اختلاف مبحث رجوع کنید به آفتاب اصغر، ص 449ـ450؛ بختاورخان 1979، مقدمة ساجده.س.علوی، ج1، ص 15-14 . هر دو نویسنده معتقدند که مرآة‌العالم از تألیفات بختاورخان است).بختاورخان از حامیان علم و هنر بود، در پرتو مساعی او عده‌ای چون شیخ‌رضی‌الدین بهاگلپوری، یکی از مؤلفان فتاوی عالمگیریه و محمد ساقی مستعدخان، حسابدار و منشی مخصوص به دربار راه یافتند. بختاورخان از آغاز جوانی در مسایل تاریخی محققی پرشور بود و نثری زیبا داشت. همچنین حامی شاعرانی چون عبدالرسول استغنا کشمیری (بختاورخان، 1979، ج 2، ص 543)؛ تحسین (همان، ج 2، ص 558)؛ عرشی (همان، ج 2، ص 628)؛ سیدکبیر علوی (همان، ج 2، ص 629). عبداللطیف قیصر تتوی (همان، ج 2، ص 649) و دیگران بود. به دستور و تشویق او ابوبکر اکبرآبادی مجموعة فتاوی را به عربی تألیف کرد که به گفتة آفتاب، اصغر بختاورخان آن را به فارسی برگرداند. همچنین به دستور و تشویق او ملامحمد نافع خلاصة الخانیة رابه فارسی تألیف کرد که متضمن مسایل فقه حنفی است. حکیم عبدالله نیز در 1091 رسالة همدم‌بخت را به فارسی در بلاغت و انشاء به نام او پرداخت (همان، ج 2، ص 518 ـ519).از ابنیة خیریه‌ای که بختاورخان ایجادکرده، خود او از پلی بر نهر شاهجهان آباد (1073)، و چند مسجد (1077) و کاروانسرا ـ از جمله کاروانسرای بختاور نگر در راه فریدآباد شاهجهان آباد یا دهلی کنونی (1081ـ1089)، کاروانسرای شهر بختاورپور (1086) ـ و چند حجره برای طلاب نام برده است. وی باغهایی نیز احداث کرده که یکی از آنها در نزدیکی شالیمار (باغ فیض بخش) درلاهور (1078) و دیگری در اَغَر آباد، در پنج کیلومتری شاه‌جهان‌آباد، (1092) واقع است.منابع: اردو دائرة معارف اسلامیّه ، ج 4، لاهور 1389/1969، ذیل «بختاورخان» (از بزمی انصاری ] و یارمحمدخان [ )؛ آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364ش؛ محمد بختاورخان، ریاض الاولیا ، نسخه خطی کتابخانه موزة بریتانیا، ش 17؛. Or ؛ همو، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س. علوی، لاهور، 1979؛ محمد ساقی مستعد خان، مآثر عالمگیری ، کلکته 1871؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان، ج 10، اسلام آباد 1367 ش؛Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the Curzon Collection, Asiatic Society of Bengal , Calcutta 1924-1927; Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
