بُخاری، محمّدبن‌محمّد ، ابوالفضل (یا ابوالعفة) حافظ‌الدین کبیر محمدبن‌محمدبن‌نصر بخاری، مفسّر، محدث و فقیه حنفی مذهب. در حدود 615 در بخارا زاده شد. حدیث و فقه و ادب و سایر علوم را نزد شمس‌الائمه محمدبن‌عبدالستار کردری (599 ـ642) آموخت و جامع الصغیر را بر ابوالفضل عبیدالله‌بن‌ابراهیم محبوبی (546 ـ630) خواند. از جمله کسانی که از او حدیث روایت کرده‌اند ابوالعلا بخاری است که در معجم شیوخ از او یاد کرده است (لکنوی، ص 199). ملاعلی قاری هروی (متوفی 1014) نیز در وصف او اشاراتی دارد. محمد عبدالحی لکنوی (متوفی 1304) سند روایت بخاری را عالی گفته است (ص 199ـ200). او در 18 شعبان 693 درگذشت و در حوالی بخارا در کَلاباذ در کنار پدرش و در جوار امام ابوبکربن‌طَرخان (متوفی 333) به خاک سپرده شد. در قدیم این محل را «تل بُغْرابیک» و «تل میانه» می‌گفتند و بعدها، در اوایل قرن نهم، به «تل خواجه ابوبکر طرخان» و «تل مولانا حافظ‌الدین» شهرت یافت (معین‌الفقراء، ص 54 ـ 55(از آثار او کتاب بسیار مهمی به نام المستخلص در دست است که در آن، لغات قرآن، با توضیح معانی آنها به ترتیب سوره‌ها آمده و بسیاری از نکات ادبی و صرفی و نحوی شرح شده است. گهگاه نیز دربارة نامها و شمارة آیات سوره‌ها، ریشة کلمات، تفسیر عبارات، و اقوال مختلف در هر مورد، مطالب سودمندی آمده است. المستخلص ، هم تفسیر لغوی مختصر بر قرآن به زبان فارسی و هم منبعی مفید شامل واژه‌ها و تعبیرات فارسی است، و در آن کوشش شده است که دشوارترین واژه‌های عربی به فارسی سلیس و سره ترجمه و معادل فارسی پاره‌ای از لغات قرآنی نیز ثبت شود ( دواثر در علوم قرآنی ، ص سه ـ چهار؛ منزوی، ص 152؛ استوری، ج 1، ص 285). از المستخلص نسخه‌هایی کهن نزدیک به روزگار مؤلف به جا مانده است (منزوی، ص 154؛ استوری، همانجا)، از جمله نسخة اَیاصوفیا (استانبول، ش 4664، مورخ 8 شوال 710) و نسخة گنج‌بخش (اسلام آباد، ش 720، مورخ 8 ذیحجة 722 که چاپ عکسی آن نیز در 1361 ش/1982 در اسلام آباد منتشر شده است). قاضی خان بدر محمد دهار در دیباچة دستورالاخوان (ص 2)، نگاشتة اوایل قرن نهم، کتابی به نام خلاصة مستخلص را جزو مآخذ خود بر شمرده است. نسخه‌ای از کتابی به همین نام در کتابخانة دیوان هند لندن موجود است (اته، ج 1، ش 2701) که نگارنده‌اش معلوم نیست و ترتیب سوره‌ها نیز در آن معکوس است. به هرحال، در توضیح چندین لغت میان دستورالاخوان و المستخلص شباهت تام دیده می‌شود.منابع: چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا. برگل ] به روسی [ ، مترجمان یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362 ش؛ دو اثر در علوم قرآنی، عکسی از مجموعة شماره 720 کتابخانة گنج‌بخش اسلام آباد ـ پاکستان ، اسلام آباد 1361 ش؛ قاضی‌خان بدر محمد دهار، دستورالاخوان ، چاپ سعید نجفی اسداللهی، تهران 1349ـ1350 ش؛ عبدالقادربن‌محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المظیئه فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332، ج 2، ص 121ـ122؛ عبدالحی‌بن‌عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة ، کراچی 1393؛ احمدبن‌محمود معین‌الفقراء، تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا ، چاپ احمد گلچین معانی، تهران 1339 ش؛ علی‌نقی منزوی، فرهنگنامه‌های عربی بفارسی ، تهران 1337 ش؛Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford 1903-1937.
