بخاری، محمدبن مبارکشاه (یا میرک بخاری)، شمس‌الدین محمدبن مبارکشاه از حکمای قرن هشتم و شارح حکمة‌العین . آگاهی ما از او از راه همین شرح و چند اثر دیگر اوست. از آنجا که در شرح خود بر حکمة‌العین تألیف دبیران کاتبی قزوینی، بیشتر حواشی قطب‌الدین * شیرازی بر آن کتاب را آورده و از وی با تعبیراتی چون «رَحِمَهُاللّه» (ص 434، 540) یاد کرده است، باید کتاب را پس از وفات قطب شیرازی (710) تألیف کرده باشد. از طرفی نسخه‌ای از این شرح به خط یکی از شاگردان میر سیّد شریف جرجانی * موجود است که تاریخ کتابت آن 795 است (ایران. مجلس شورای ملی، ج 5، ص 328). بنابراین، دوران زیست و شکوفایی علمی او در قرن هشتم بوده و در طبقة شاگردان قطب شیرازی و علاّ مة حلّی قرار داشته است. احمدبن‌مبارکشاه از فضلای مصر که در 806 در قاهره به دنیا آمد و در 862 درگذشته (سخاوی، ج 2، ص 65) هیچگونه نسبتی با میرک بخاری ندارد و از تاریخ ولادت و مرگ او نمی‌توان در این باب کمک گرفت ( رجوع کنید به بخاری، مقدمة زاهدی، ص 14). از محل زندگی و استادان او نیز اطلاعی نداریم.میرک بخاری، چنانچه در مقدمة اثر خود گفته است، به درخواست برادران دینی که مانند خود او با علوم الهی آشنا بوده‌اند، شرح حکمة‌العین را تألیف کرد تا پیچیدگیها و دشواریهای الفاظ آن را برطرف کند (ص 23). او شرح خود را آمیخته با متن نگاشت و تمام حواشی قطب‌الدین شیرازی را در آن وارد کرد (ص 24)، همچنانکه در مواردی چند از شرح علاّ مة حلّی بر حکمة‌العین ( ایضاح المقاصد ) بهره برد و از او با عنوان «فاضل شارح» و «افضل الشارحین» یاد کرد. بعلاوه، از آرای ابن‌سینا، شیخ اشراق، ابوالبرکات بغدادی، محمدبن زکریّای رازی، فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی یاد و در تأیید مطالب خود به آنها استشهاد کرده و البته بیشترین توجه را، به‌تبع مصنّف، به فخررازی داشته است.گرایش او به نظر حکما بیش از متکلمان است و در مواضع خلاف غالباً جانب فلاسفه را رعایت می‌کند (برای مثال رجوع کنید به بحث مختار بودن صانع و دلایل یگانگی خدا، ص 358ـ369)؛ ولی گاهی نیز از فلاسفه فاصله می‌گیرد (مانند بحث عقول عشره که هم او و هم مصنف مناقشاتی بر استدلالهای ابن‌سینا وارد کرده‌اند رجوع کنید به ص 354ـ 358).از نکات در خور تأمل این کتاب، دیدگاه میرک بخاری دربارة شاخه‌های مختلف علوم است. حکمة‌العین شامل حکمت الهی و طبیعی است و از مباحث ریاضی فقط به اندکی از هیئت بسنده کرده است؛ شارح دلیل این امر را ابتنای ریاضیات بر «امور موهومه و اعتبارات ذهنیه» می‌داند، وحال آنکه غرض اصلی از حکمت «بحث از اعیان موجودات» است. او در تأیید سخنش به نظریة شیخ اشراق در این باب استناد جسته و از ابن‌سینا نیز کمک می‌گیرد، زیرا ابن‌سینا آنگونه که به دو شاخة الهی و طبیعی پرداخته ریاضی را تفصیل نداده است (بخاری، ص 29)؛ این در حالی است که ابن‌سینا ریاضی را دانشی می‌شناساند که «اندر وی تشویش و اختلاف» کمتر پیش می‌آید (1360 ش، ص 71؛ همو، 1328، ص 8)، و در شفا نیز خلاصه‌ای از مقالات سیزدهگانة اقلیدس و دو مقالة ضمیمة آن را آورده است تا مباحثی را که در فلسفة ارسطو به آن پرداخته نشده جبران کند (قسم ریاضیّات، ج 1، ص 4، مقدمة عبدالحمید صبره که این اختصار را «تحریر اقلیدس» می‌داند).شرح حکمة‌العین از زمان تألیف با استقبال بسیار روبرو، و رسماً کتاب درسی شد (قطب الدین شیرازی، مقدمة مشکوة، بخش 1، ص 66). ازینرو بیشتر مدرّسان و استادان حکمت و کلام، خصوصاً در حوزه‌های علمی شیراز و اصفهان، حواشی و شروح بسیار برآن نگاشتند که شمارة آنها از بیست می‌گذرد؛ مانند حاشیة میر سیّد شریف جرجانی، حاشیة غیاث‌الدین منصور دشتکی، حاشیة خَفری به نام سوادالعین ، حاشیة میرزاجان باغِ نوی، حاشیة میرزا رفیعا نائینی و حاشیة آقا جمال خوانساری (دربارة این حاشیه‌ها رجوع کنید به دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، ج 8، ش 1508، 1511، 1642، ج10 ، ش 2787، ج 15، ش 5030 و فهرست آن؛ سرکیس، ج 2، ستون 1632؛ ایران. مجلس شورای ملی، ج 5، ص 149ـ 156، ج 16، ص 302؛ آقابزرگ طهرانی، ج 6، ص 121ـ122، ج 12، ص 240، ج 24، ص 372؛ بخاری، مقدمة زاهدی، ص 15ـ19).میرک بخاری بر چند کتاب دیگر نیز شرح نوشت، بدین‌قرار: شرح بر هدایة‌الحکمة اثیرالدین ابهری، شرح بر اَشکال التأسیس سمرقندی، شرح بر التبصرة فی علم‌الهیئة بهاءالدین خرقی و شرح بر منارالانوار فی اصول‌الفقه حافظ‌الدین نَسَفی به نام مدارالفَحول (حاجی خلیفه، ج 2، س 1825، 2029؛ علاّ مه حلّی، مقدمة منزوی، ص 23؛ ایران. مجلس شورای ملی، ج 5، ص 327، 371-374؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 1، ص 839 ـ840، 863، ج 2، ص 264؛ نیز رجوع کنید به سرکیس، ج 2، س 1632(منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ ابن‌سینا، دانش‌نامة علائی ، چاپ احمد خراسانی، تهران 1360 ش؛ همو، الشفاء، الریاضیات ، ج 1، چاپ ابراهیم مدکور، چاپ افست قم 1405؛ همو، منطق‌المشرقیین ، قاهره 1328/1910؛ ایران. مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 5، تألیف عبدالحسین حائری، تهران 1345 ش، ج 16، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران 1348 ش؛ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة‌العین ، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران 1353 ش؛ مصطفی‌بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون ، بیروت 1410/1990؛ دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، ج 8، 1339 ش، ج 10، 1340 ش، ج 15، 1345 ش؛ محمدبن عبدالرحمن سخاوی، الضّوءُ اللّامِع ، قاهره ] بی‌تا. [ ؛ یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات‌العربیة والمعربة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ حسن‌بن یوسف علاّ مه حِلّی، ایضاح‌المقاصد من حکمة عین‌القواعد ، چاپ علینقی منزوی، تهران 1337 ش؛ محمودبن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درة‌التاج ، بخش 1، چاپ محمد مشکوة، تهران 1365 ش؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.
