بجنورد ، شهرستان و شهری در استان خراسان.1) شهرستان بجنورد، در شمال غربی استان خراسان واقع است. از شمال به جمهوری ترکمنستان، از مشرق به شهرستان شیروان، از جنوب شرقی به شهرستان اِسفراین، از جنوب به شهرستانهای شاهرود (در استان سمنان) و سبزوار، و از مغرب به شهرستانهای شاهرود و مینودشت (در استان مازندران) محدود است. مشتمل بر چهار بخش مرکزی (حومه)، رازوجَرْ گَلان، مانه، سَمَلْقان، جاجَرم و چهارده دهستان است.شهرستان بجنورد در ناحیه‌ای زلزله خیز و در منطقة پیوستن رشته‌کوه البرز به کوههای آلاداغ قرار دارد. این کوهها با جهت غربی ـ شرقی در آن امتداد دارد. مرتفعترین قلة آن بهار (سرو)، با پوششی از درختان سرو، (حدود 050 ، 3 متر) است و چمن کالپوش با دشت (لیدت) شاه در دامنة آن قرار دارد. کوههای بزداغی (مرتفعترین قله حدود 692 ، 1 متر)، در بخش مانه و سملقان امتداد دارد. گردنة بزداغی در کنار جادة بجنورد به دهستان عندمان واقع است. کوههای مَسینو (مرتفعترین قله حدود 496 ، 2 متر) در دهستان گیفان در مرز ایران و جمهوری ترکمنستان و کوههای آغل چیل (مرتفعترین قله حدود 460 ، 1 متر) در مرز ایران و ترکمنستان امتداد دارد. این شهرستان دارای جنگلهای تُنُکْ، مراتع، قناتها و چشمه‌های بسیار است. در آن انواع گوزن، قوچ، آهو، بزکوهی، گراز، خرس و پلنگ یافت می‌شود. از رودهای بجنورد رود کوچک عین‌اللّطف (ناصرالدّین قاجار، ص 95ـ96: «عین‌اللّطیف») و کال شور یا کالیمو و بابا امان است و قسمت علیای رود اترک از آن می‌گذرد.محصولات عمدة آن غلات و انواع میوه، دانه‌های روغنی و فرآورده‌های دامی است. از جمله صنایع دستی آن جاجیم‌بافی و قالیبافی و، بویژه بافت قالیچه‌های کردی و ترکمنی است. در آبادی سیاب، 35 کیلومتری مشرق شهر بجنورد، کارخانة سیمان در حال احداث است. پنبه‌کاری و کشت چغندرقند در آن رواج دارد. در دورة قاجاریه پرورش اسب در آنجا متداول بود (ییت، ص 182)؛ امروزه نیز دامداری در آنجا رواج دارد.در دورة صفویه، به فرمان شاه عباس اول (حک : 966ـ 1038) برخی از ایلات کرد، مانند شادلو، به شمال خراسان (از جمله بجنورد) کوچانیده شدند که بازماندگان آنها هنوز در آنجا زندگی می‌کنند (میرنیا، 1368 ش، ص 71؛ رزم‌آرا، ج 9، ذیل «مانه») اما ساختار قبیله‌ای خود را از دست داده‌اند. همچنین تیره‌هایی از ایل گِرایلی در آنجا ماندگار شده‌اند (میرنیا، 1369 ش، ص 97). در قدیم برخی مناطق آن مانند جاجرم، بارکدة گرگان بود ( حدودالعالم ، ص 89). یاقوت حموی نیز از سَمَنْقَان (سملقان) مطالبی آورده است (ج3، ص 145). شهرستان بجنورد دارای آثار تاریخی و باستانی فراوانی مانند تپه، باغ، قلعه، غار، چشمه، بقعه، امامزاده و مزار است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: قلعة «مخروبه» جلال‌الدین در کنار جاجرم (اعتمادالسلطنه، ص 112 - 113)، که ظاهراً بازماندة شهر باستانی جاجرم است؛ گورستان و بقعه و چشمة بِش‌قارداش * در شش کیلومتری جنوب شهر بجنورد (سیدی‌زاده و عباسیان، ص 149، 160 - 167)؛ شهر قدیمی چَرمغان (چهارمغان) منسوب به دورة خوارزمشاهیان؛ مزار بی‌بی‌صنم در دهکدة دَرْتُومْ، حدود 27 کیلومتری جنوب شرقی شهر بجنورد که ویژة زنان است و روزهای چهارشنبه در تابستان زوار فراوانی دارد؛ زیارتگاه چهل‌قیز (چهل‌دختر)، حدود بیست کیلومتری مشرق شهر بجنورد، در پای کوه هجان نزدیک چشمه‌ای در کنار دهکدة قوش قلعه؛ آرامگاه امامزاده سید ابراهیم پیغو در دهکده‌ای به همین نام، حدود 21 کیلومتری شهر بجنورد؛ مزار امامزاده اسماعیل (باباامان)، حدود ده کیلومتری شمال شرقی بجنورد؛ نظرگاه اجاق در دهکدة دهگاه، حدود 35 کیلومتری مغرب شهر بجنورد، که اهالی به هنگام اعیاد در آنجا گردهم می‌آیند و جشن می‌گیرند؛ نمازگاه (یا نظرگاه) بر فراز قله‌ای به همین نام، در جنوب شرقی آبادی کلاته سهراب، که هرسال دهقانان محل پس از برداشت محصول در آنجا نماز می‌گزارند؛ قلعة موسوم به قبز قلعة بابا امان؛ غار بیدک، حدود دوازده‌کیلومتری جنوب شهر بجنورد؛ غار تنگه در جنوب دهکدة حصار شاهوردی‌خان، حدود هفده کیلومتری جنوب‌غربی شهر بجنورد؛ غار خزینه راهه، حدود دو کیلومتری شمال‌غربی دهکدة اِسفیدان و غار شاه‌نشین در دهکدة رَئین حدود 27 کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد (همان، ص 40ـ42، 45ـ46، 95، 113، 114، 119ـ120، 122ـ123، 144 ـ 145). از تفرجگاههای آن می‌توان از جنگل گلستان در جانب غربی شهرستان، آبشار بیار، فضای سبز باباامان، آبشار حمید و چشمة پیغو نام برد (همان، ص 8).جادة اصلی تهران ـ مشهد از این شهرستان می‌گذرد. جاده‌های دیگری در بخشهای شهرستان احداث شده است. ظاهراً در زمان ناصرالدّین شاه، حکومت استرآباد جزو بجنورد بود (اعتمادالسلطنه، ص 139). در 1316ش، طبق قانون تقسیمات کشوری، شهرستان بجنورد در خراسان (استان نهم) تشکیل شد.جمعیت شهرستان بجنورد، براساس آمار 1370ش، به حدود 432 ، 381 تن می‌رسید که از آن میان 583 ، 138 تن (3ر36 درصد) شهرنشین و 849 ، 242 تن (7ر63 درصد) روستانشین بودند. مردم آن مسلمان و بیشتر پیرو مذهب اثنی‌عشری‌اند و به زبان فارسی سخن می‌گویند. گویشهای کردی و آذری خاصی نیز در آنجا رواج دارد. از این شهرستان مردان بزرگی همچون حسن بجنوردی * برخاسته‌اند.2) شهر بجنورد ، مرکز شهرستان بجنورد (جمعیت طبق آمار 1370 ش، حدود 426 ، 112 تن)، در ارتفاع 010 ، 1 متری، در دامنة شمالی رشته کوه آلاداغ، در دره‌ای پهناور و حاصلخیز در 248 کیلومتری شمال‌غربی شهر مشهد واقع است و با جاده‌هایی به مراکز بخشها اتصال دارد. میانگین گرمترین دمای آن در مردادماه به 32 درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانة آن به 250 میلیمتر می‌رسد. درة فیروزه با باغهای میوه در حدود چهارده کیلومتری جنوب‌غربی شهر، از تفرجگاههای اهالی شمرده می‌شود.در جنوب شهر بجنورد، بر روی تپه‌ای باستانی بارگاهی با گنبد فیروزه‌ای به نام معصوم‌زاده، زیارتگاه اهالی است (سیدی‌زاده و عباسیان، ص 51 - 52). از بناهای دورة قاجاریّه در شهر بجنورد می‌توان از آیینه‌خانه (دارالحکومة سردار مفخم) در قسمت شمالی شهر، عمارت مفخم در حدود 220 متری مشرق آن، عمارت خسروخان در قسمت شمال‌غربی شهر، چند کاروانسرا مانند کاروانسرای سبزه میدان از سدة سیزدهم، حمام جاجرمی از قرن سیزدهم و مدرسة سلطانیه، که در 1266 بنا شده است، نام برد. مسجد جامع بجنورد، قدیمیترین مسجد شهر است (همان، ص 112، 130ـ137، 147، 154ـ156). در 1302 ش بر اثر زمین‌لرزه‌ای، بجنورد و نواحی اطراف آن آسیب دید (امبرسز و ملویل، ص 208ـ209).پیشینه. شهر بجنورد گرچه قدمت چندانی ندارد، در منطقه‌ای قدیمی است و منطقة بجنورد به لحاظ واقع بودن بر سر راه خراسان و داشتن چمنزارها و چشمه‌های فراوان از دیرباز ماندگاه جهانگشایانی بوده که به خراسان یا از طریق خراسان به فلات مرکزی ایران آمدوشد داشته‌اند. آثار مکشوفه در تپة سرخرمن با قدمتی سه هزار ساله (دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و ویرانه‌های آبادی بیژن یورت (یا کهنه‌کند، حدود دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و شهر چرمغان در جنوب شهر بجنورد، که در حملة مغول ویران شده است، مبیّن این امر است (اعتمادالسلطنه، ص 135، 138؛ سیدی‌زاده و عباسیان، ص 16) در گذشته نام شهر بجنورد را بُزَنْجِرد ضبط کرده‌اند (حکیم‌الممالک، ص 347). به نوشتة رشیدالدین فضل‌اللّه در 683 تکودار * خان و در 690 غازان * خان وارد آن منطقه، از جمله کالپوش، شدند (ج 3، ص 189ـ190، 275ـ276) به نوشتة اعتمادالسلطنه تولی‌خان دوم شهر کنونی بجنورد را ساخت و پس از وی فرزندانش بناهایی بر شهر افزودند. شاه عباس اول قورچی‌یوسف جد اعلای تولی‌خان را حاکم کردهای شادلو در آن منطقه کرده بود و فرزندان وی مدتها در آنجا حکومت کردند. شهر بجنورد در فتنة محمدحسن‌خان سالار * ویران، اما دوباره آباد شد (ص 132، 138). در 1286 بجنورد شهری کوچک با قلعه و حصار محکمی مشتمل بر چهار هزار خانوار بود و بازار و حمام و مسجد و خیابانی راست و مسطح و عریض داشت، ارک آن با حصاری کوچک و برج و بارو در زمینی مرتفعتر از سطح شهر واقع بود (حکیم‌الممالک، ص 348). در 1300، ناصرالدّین‌شاه قاجار در سفر دوم به خراسان مدتی در بجنورد اقامت گزید (ناصرالدّین قاجار، ص 96 - 104). در آن زمان، بجنورد بر روی تپه‌ای مرتفع که پیرامون آن را کوه فرا گرفته بود قرار داشت (موزر، ص 201)؛ و دور شهر به 712 ، 5 ذرع می‌رسید و دارای شش مسجد از جمله مسجد جامع بود (اعتمادالسلطنه، ص 132 ـ 133).منابع: محمد حسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300 ـ 1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی، 1362 - 1363ش؛ نیکلاس امبرسز، چارلز پ.ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت جهاد سازندگی. واحد آمار و برنامه ریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (1) ، تهران 1363ش؛ ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 11ـ19: غلامان ـ عشق‌آباد ، تهران 1367ش؛ ایران. وزارت راه و ترابری، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران ?] 1366ش [ ؛ همو، نقشة راههای ایران ، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت راه و ترابری. سازمان هواشناسی کشور، سالنامة هواشناسی 1359 ـ 1360 ، تهران 1365 ش؛ ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران 1316ش؛ حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340 ش؛ علینقی‌بن‌اسمعیل حکیم‌الممالک، روزنامة سفر خراسان ، تهران 1356 ش؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان خراسان ، تهران 1355 ش؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، جامع‌التواریخ ، چاپ عبدالکریم علی‌اوغلی علیزاده، باکو 1957؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، شاهرود ] نقشه [ ، تهران 1369ش؛ همو، مشهد ] نقشه [ ، تهران 1370ش؛ احسان سیدی‌زاده، علی‌اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان: آثار و بناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد ، مشهد 1372 ش؛ مرکز آمار ایران، آمارگیری جاری جمعیت 1370، نتایج عمومی استان خراسان ، تهران 1372 ش؛ همو، آمارگیری جاری جمعیت 1370: نتایج عمومی کل کشور، تهران 1372 ش؛ همو، نقشة تقسیمات کشوری سال 1370: استان خراسان (1) ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ همو، نقشة تقسیمات کشوری سال 1370: استان مازندران ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ هنری موزر، سفرنامة ترکستان و ایران: گذری در آسیای مرکزی ، ترجمة علی مترجم، چاپ محمد گلبن، تهران 1356 ش؛ علی میرنیا، ایلها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران 1368 ش؛ همو، پژوهش در شناخت ایلها و طایفه‌های عشایری خراسان و نقش سیاسی رؤسای ایلهای بزرگ در امور کشور، و روابط آنها با حکومتها و استعمارگران ، تهران 1369 ش؛ ناصرالدّین قاجار، شاه ایران، سفرنامة دوم خراسان ، تهران 1363ش؛ یاقوت حموی، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، چاپ افست تهران 1965؛ چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان ، ترجمة قدرت‌اللّه روشنی زعفرانلو، مهرداد رهبری، تهران 1365ش.
