بَجِسْتان، بخش و شهری در استان خراسان.1) بخش ، در شمال شهرستان گناباد، در استان خراسان در ولایت قدیم قهستان * . این بخش مشتمل است بر دهستانهای بجستان (حومه)، جزین و یونسی. منطقة شمالی آن، که درحاشیة کویر واقع است، آب و هوای گرم دارد، و آب و هوای بقیة مناطق آن معتدل است. آبادیهای تابع در کوهستان و دشت قرار گرفته است و اراضی آنجا با 194 قنات آبیاری میشود. محصولات عمدهاش از غلات، گندم و جو و از میوهها انار است و زعفران از محصولات عمدهای است که صادر میشود. پرورش کرم ابریشم در بجستان رواج دارد و در گذشته از صادرات مهم آن به شمار میآمد. از صنایع دستی بجستان، قالیبافی اهمیت دارد و بَرَک * بافی آن در دورة قاجاریه مشهور بود.بجستان از لحاظ معادن دارای اهمیت است و معادن مس و سنگ آسیا و گِل سرخ (نزدیک آبادی قاسمآباد) و فیروزه و طلای سفید دارد و برخی از آنها استخراج و صادر میشود. راههای گناباد به شهر بجستان ـ فردوس و بجستان ـ تربت حیدریه از این بخش میگذرد. رود موسمی کالشور در شمال آن در دهستان یونسی جریان دارد که در قدیم پلی بر روی آن احداث و بارها تعمیر شده است. بجستانیها پیرو مذهب تشیعاند. بخش بجستان طبق تقسیمات کشوری 1316 ش در شهرستان گناباد تشکیل شد.2) شهر و مرکز بخش (جمعیت طبق سرشماری 1370ش : 8493 تن)، در 52 کیلومتری غرب شهر گناباد و 42 کیلومتری شمال شهر فردوس. جادة قدیمی مشهد ـ یزد از آن میگذشت . شهر دارای چندین رشته قنات و چهارده مسجد مهم است که یکی از آنها مسجد جامع (از 828، دورة شاهرخ تیموری) است. مزار منسوب به آصفبن * بَرخیا در دهکدة مزار قرار دارد و مسجد آبادی مزار نیز قدیمی است و قلعة خرابهای در کنار ده مزار منسوب به پیروان حسن صباح، در کوهستانی به نام گردکوه یا کردکوه (نام محلی آن گرکو) برجاست. کاروانسرایی از دورة شاه عباس صفوی جزو آثار تاریخی شهر بجستان ضبط شده است. آثار قلعة قدیمی شهر در حسینیة حاجیه دیده میشود (تابنده، ص 55، 175،177، 180). برخی آن قلعه را قلعة دختر و مسجد (صومعه) مزار را بازماندهای از معبد مهری میدانند (برزگر، ص 97 ـ 98). بجستان بر اثر زلزلة 1347 ش خسارات فراوان دید. علما و فقها و محدثان بزرگی به بجستان منسوباند. ظاهراً شهر در 1289 حدود 000 ، 4 تن جمعیت داشته است (گابریل، ص 244ـ245).از گذشتة بجستان اطلاع مهمی در دست نیست. بر طبق افسانهای، بجستان (بُزستان) را سام نریمان ساخته است ( تاریخ سیستان ، ص 24). نام بجستان در معجمالبلدان ، اثر متعلق به قرن هفتم، آمده است (یاقوت حموی، ج 1، ص 497). مکانی که حمداللّه مستوفی در قرن هشتم آب و هوای آن را مانند تون دانسته است (ص 144) ظاهراً با بجستان مطابقت دارد. در قرن نهم، بر طبق نوشتة حافظ ابرو، بجستان از نواحی هرات به شمار میآمد و دارای سه قریه و بیست مزرعه بود (ص سی و شش، سی و نه). برای اطلاع از تاریخ بجستان که مشترک با تاریخ گناباد است رجوع کنید به گناباد * ، شهرستان.منابع: محمد حسنبن علی اعتمادالسلطنه، مرآةالبلدان ، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران 1367 ـ 1368 ش، ج 1، ص 270، 674؛ ایران. وزارت جهاد سازندگی . واحد آمار و برنامهریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (3) ، تهران 1363 ش؛ ایران. وزارت راه و ترابری، دفترچه مسافات راههای کشور ، تهران ?] 1366 ش [ ، ص 162؛ همو، نقشه راههای ایران ، تهران 1368 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، تهران 1329 ـ 1331 ش، ج 3؛ علی برزگر، گذر سرزمین ایزد: دگرگردی بجستان و بجستانیان ، تهران 1370 ش؛ سلطانحسین تابنده، تاریخ و جغرافی گناباد ، تهران 1348 ش، ص 172 ـ 180؛ تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ] تاریخ مقدمه 1314 ش [ ؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو ، چاپ مایل هروی، تهران 1349 ش؛ محمدبن ابیبکر حمداللّه مستوفی، کتاب نزهةالقلوب ، چاپ گیلسترنج، تهران 1362 ش؛ حسینعلی رزمآرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان نهم (خراسان) ، تهران 1355 ش، ص 47 ـ 48؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310 ـ 1311 ش، ج 2، ص 204؛ آلفونس گابریل، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری، چاپ هومان خواجهنوری، تهران 1348 ش؛ گیلسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان، تهران 1364 ش، ص 384؛ مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری جاری جمعیت ، تهران 1370 ش؛ چارلز متکاف مک گریگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان ، ترجمة مجید مهدی زاده، ج 1، مشهد 1366 ش؛ یاقوت حموی، معجمالبلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866 ـ 1873، چاپ افست تهران 1965.
