بایزیدِ دَوری، کاتب‌المُلک، خوشنویس و شاعر فارسی‌گوی قرن دهم. فرزند میرنظام و از سادات بود. خود را از فرزندان سلاطین می‌دانست و عنوان «سلطان» را پیش از نام خود می‌افزود. اکبرشاه (حک : 963ـ1014) به او لقب «کاتب‌الملک» داده بود. در شعر، «دوری» تخلص می‌کرد. در خوشنویسی شاگرد میرعلی هروی و ملاّ محمد قاسم (بن) شادی شاه بود که اوّلی در 935 و دوّمی در 960 در قید حیات بودند. میرعلی در مرقعاتِ خود او را «فرزند عزتمند» خطاب کرده است. بایزید از هرات به هندوستان رفت و در کتابخانة سلطنتی اکبرشاه استخدام شد. شاید در هندوستانِ آن زمان کسی خط نستعلیق (قاطعی هروی، ص 252)، و شکسته (خوشگو، ص 128) را به خوبی او ننوشته باشد. ملاّ قاطعی (متوفی 1024)، از خوشنویسان هرات گفته است که دوری خوشنویسی برجسته، بی‌نظیر و چابکدست، و کیفیت خطش عالی بوده است. خواجه ابراهیم حسین احدی بلوطی لاهوری (متوفی 1001)، نستعلیق نویسِ جوانمرگِ روزگار اکبر، یکی از شاگردان او بود. بایزید در 985 به زیارت حج رفت و در 986 دربازگشت به هندوستان، کشتی او نزدیک بندر سُورَت به سنگ خورد و درهم شکست و بایزید غرق شد.دوری طبع شعر نیز داشت و صاحب دیوان بود. اشعار او در تذکره‌های شعرا ضبط است و تذکره‌نویسان شعر او را ستوده‌اند. از آثار تألیفی او مجمع‌الشعرا به فارسی در دست است که برای حمیده بانو، دختر علی‌اکبر جامی و مادرِ اکبرشاه، تألیف و به او پیشکش کرده است. به قول مؤلف، دراین کتاب از آثار بهترین شعرای متقدّم و متأخّر نمونه‌هایی گلچین شده و نمونة کلام 485 شاعر به ترتیب الفباییِ تخلّص آنها گرد آمده است.از اشعار دوری، مثنوی و قصیده‌ای در مدح حمیده بانو و اکبرشاه و دو غزل در مجمع‌الشعرا آمده است. نسخة منحصر به فرد مجمع‌الشعرا در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 2448) موجود است و احتمال داده‌اند که به خط مؤلف باشد. این نسخه، که به خط خوش ریز نستعلیق کتابت شده است امضا و تاریخ ندارد (دانشگاه تهران، کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، ج9، ص 1151ـ1170). بایزید در کتیبة مسجدی، ساختة شیخ‌عبدالغنی در 967 در منطقة ناگورماروار، قطعه‌ای از سروده‌های خود را به خط نستعلیق تحریر کرده است ( چغتایی، ص 130ـ131).دوری قصة حمزه ، تألیف ملا قاطعی هروی، را با همکاری خوشنویسان دیگر، مانند میرکُلَنگ هروی و حافظ محمد امین، در کتابخانة سلطنتی اکبر خوشنویسی کرد. نسخه‌های خسرو و شیرین ، گوی و چوگان ، و یوسف و زلیخا ، که او آنها را به خطی بغایت خوش نوشته بود، نزد ملاّ قاطعی در هرات بود. ترجمة اربعین جامی (متوفی 898) را بایزید در ماه صفر 968 کتابت کرد. عبارات عربی آن به نستعلیق جلی و عبارات فارسی به نستعلیق خفی تحریر شده است. این کتاب جدولهای مطلاّ و ملوّن دارد و نسخة خطی آن در موزة سالارجنگ، حیدرآباد دکن ( A.N m.1111, Ha.Ar, 1703 ) موجود است (سالارجنگ میوزیم و کتب خانه، ج 4، ص 290). نسخة مثنوی دول رانی و خضرخان سرودة امیرخسرو دهلوی، که بایزید در محرم 976 برای اکبرشاه به قلم خوش جلی کتابت کرده بود، اکنون در کتابخانة دولتی ایالت کَپور تَهله (هند) موجود است (شفیع، ج 1، ص 392 و صفحة روبرو). بعضی مرقّعات بایزید در کتابخانة خزینة اوقاف استانبول و مجموعة خصوصی خانم پروین شیبانی (ایران) موجود است (برای تفصیل مرقّعات رجوع کنید به بیانی، ج 1، ص 96).منابع : محمد بختاورخان، مرآة‌العالم: تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س. علوی، لاهور 1979، ج 2، ص 478ـ479؛ عبدالقادربن ملوکشاه بداؤنی، منتخب‌التواریخ ، چاپ ولیم ناسولیس و احمد علی، کلکته 1865ـ1869، ج 3، ص 227ـ228؛ مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران 1363 ش، ج 1، ص 95ـ96؛ جهانگیر، امپراتور هند، تذکرة الشعرا ، چاپ عبدالغنی میرزایف، کراچی 1976، ص 9، 43؛ محمد عبدالله چغتایی، سرگذشت خط نستعلیق ، لاهور 1970، ص 130ـ131؛ علی ابراهیم‌خان خلیل، صحف ابراهیم ، نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 2975، ذیل حرف «د»؛ بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 2655، ص 128؛ دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش‌پژوه، ج 9، تهران 1340 ش؛ سالار جنگ میوزیم و کتب خانه، فهرست مشروح فارسی مخطوطات در سالار جنگ میوزیم و کتب خانه ، چاپ محمد اشرف، حیدرآباد 1965ـ1969؛ محمد شفیع، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان ، لاهور 1972ـ1981، ج 1، ص 204ـ205؛ مصطفی عالی، مناقب هنروران ، استانبول 1926، ص 47ـ48؛ قاطعی هروی، تذکرة مجمع الشعرای جهانگیر شاهی ، چاپ محمد سلیم اختر، کراچی 1979، ص 54، 77، 227، 252؛ عارف نوشاهی، «بایزید دوری هروی و مجمع الشعرای او»، تحقیقات اسلامی ، سال 6، ش 1 و 2 (1370 ش)، ص 248ـ277؛ احمدبن محمد مقیم هروی، طبقات اکبری ، کلکته 1931، ج 2، ص 494.
