بایزیدپاشا (متوفی 824)، وزیر اعظم سلطان محمّد اوّل و سلطان مراد دوّم در دورة تأسیس دولت عثمانی. نام پدرش یاخشی است. چون زادگاهش آماسیه * بود، در منابع، آماسیه‌ای خوانده شده است؛ امّا این احتمال نیز وجود دارد که آلبانیایی‌تبار بوده باشد. در دربار پرورش یافت و در زمان ایلدرم بایزید به بعضی مشاغل نظامی منصوب شد. هنگام امارت (امیر سنجقی) محمّد چلبی ( رجوع کنید به محمّد اوّل * ) در آماسیه، جزو اطرافیان او درآمد و در دورة فترت نیز وابستگی خود را به او حفظ کرد و به خدمات خود ادامه داد. پس از آنکه محمّد چلبی در 816 در کشور، وحدت و آرامش برقرار کرد، بایزید وزیراعظم و بیگلربیگی * روم‌ایلی ( رجوع کنید به روملی * ) شد. همان سال، در قتل موسی چلبی * همکاری کرد و سال بعد، در جریان مناسبات عثمانی ـ قره‌مانی، محمّدبیگ قره‌مان را به امضای معاهده‌ای که شرایطش برای او سنگین بود، وادار کرد. بایزیدپاشا که در حادثة شیخ‌بدرالدّین نیز منشأ خدماتی بود؛ ابتدا در 823، مریدان او را مغلوب، و بعدها به خود شیخ بدرالدّین و طرفدارانش حمله کرد.بایزید، بنا به وصیّت محمد چلبی، به مدّت چهل روز خبر مرگ او را پنهان داشت تا پسرش، شاهزاده مراد، به پایتخت برسد، و بدین نحو از فتنه‌ای که احتمال بروز آن می‌رفت جلوگیری کرد. زیرا به موجب قرارداد، مصطفی، برادر شاهزاده مراد که در امپراتوری روم شرقی گروگان بود، بعد از مرگ پادشاه می‌بایست آزاد شود.بایزیدپاشا، که تا نخستین روزهای سلطنت مراددوّم (جلوس: جمادی‌الاولی 824) مقام خود را حفظ کرده بود، برای سرکوب مصطفی اعزام شد که پس از اعلام مرگ محمّد چلبی آزاد شده وبا پادشاهِ قانونی به نبرد برخاسته بود. او که از تنگة استانبول به ساحل روم ایلی وارد شده بود، با سپاهیان اندک خود در محلّ سازلی درة ادرنه با قوای شاهزاده مصطفی روبرو شد؛ اما چون بخش اعظم سپاهیانش به مصطفی پیوستند، ناچار تسلیم شد و روز بعد به تحریک ازمیراوغلی جُنیدبیگ به قتل رسید (آرامگاه او در سازلی‌دره است).بایزیدپاشا که تندخو، ولی مدبّر و با صلاحیّت بود، از صدراعظمهای بزرگ عثمانی است. بویژه در اقدامات محمّد چلبی برای سامان بخشیدن به کشور، منشأ خدمات بزرگی شد و اعتبار یافت. امّا از آنجا که این اعتبار موجب حسادت وزیرانی چون چاندارلی ابراهیم و حاجی عیوض پاشا ـ که اصلاً ترک بودند ـ شده بود، او را در اواخر حیات ـ عمداً ـ به مقابله با مصطفی، به روم ایلی فرستادند.در وقفنامه‌های مورّخ 820، 821 و 823 مسجد، عمارت (دارالاطعام) و مدرسه‌ای که بایزید پاشا در آماسیه بنا کرده، فقط نام جلال‌الدّین آمده است ( رجوع کنید به بایزید * پاشا، مسجد). در کتیبة تعمیر مسجد اورخان * غازی بورسه * (بروسه) نیز ـ که در 816 در غارت قره‌مان اوغلی ویران شده است ـ عنوان وزیر کبیر دیده می‌شود. بعلاوه، بایزیدپاشا در بورسه هم مدرسه‌ای ساخته است.منابع: ادریس بدلیسی، هشت بهشت ، کتابخانة نور عثمانیه، ش 3209، گ 77 ر و بعد؛ محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308 ـ 1315، ج 2، ص 6ـ7؛ محمدبن حسن سعدالدین، تاج التواریخ ، استانبول 1279ـ 1280، ج 1، ص 107، 125؛ عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان ، استانبول 1322، ص 83، 97، 190؛Mustafa Akdag, , Turkiye'nin iktisad i ª ve i µ tima i ª tarihi , Ankara 1959, I, 271, 328-329; Ca ª hid Baltac â , XV-XIV. As i rlarda Osmanl i Medreseleri , Istanbul 1976, 95-96, 560; Mustafa Bilge, I lk Osmanl i Medreseleri, Istanbul 1984, 115-117; I sma â l Hami Dani í mend, I zahl i Osmanl i Tarihi Kronolojisi , Istanbul 1947, I, 184-185, 441; Gazava ª t- i Sultan Mura ª d b. Mehemmed Ha ª n, ed. Halil I nalc â k ve Mevlu ª d Og § uz, Ankara 1978, 13; M. Tayyib Gokbilgin, XV-XVI As i rlarda Edirne ve Pa í a Liva ª s i , Istanbul 1952, 235-236; Ne í r ª â , Kitab- i Cihan-numa Nesri Tarihi , ed. F. Resit Unat ve M. Altay Koymen, Ankara 1949-1957, I, 403-407, 557-559; Ayd â n Taneri, Osmanl i I mparatorlug § u'nun kurulu í dخneminde veziriہzaml i k , Ankara 1974, 37, 62, 71, 95; idem, Osmanl i kara ve den i z kuvvetleri, Ankara 1981, 149-150; I smail Hakk â Uzun µ ar â í l â , Osmanl i tarihi, Ankara 1947-1959, I, 364-365, 378-379, 543, 553-554, 584.)/ د. ا. د. ترک /آیدین تانری (NNNNبایزید پاشا، مسجد، مسجدی از قرن نهم در آماسیه. این مسجد به گواهی کتیبة عربی سردرش، در محرّم 817 به دستور بایزید * پاشا، از وزرای چلبی سلطان محمّد اوّل (حک : 805ـ824)، بنا شده است. در دوّمین کتیبه آن که در شبستان نصب شده است، نام معمارِ مسجد، یعقوب‌بن عبداللّه از غلامانِ بایزیدپاشا، و تاریخ 822 خوانده می‌شود. به گفته اکرم حقی‌آی وردی، این کتیبه درباره مرمت مسجد است که احتمالاً بلافاصله پس از زلزلة 818، و چند سال بعد از بنای مسجد، انجام گرفته است. بر لوحة مرمرِ دیگری که باز در شبستان وجود دارد، مسجد بایزید از آثار زین‌الدّین‌بن زکریّا ملقّب به المعلّم خوانده شده است. به نظر آی وردی، این کتیبه هم راجع به یکی از تعمیرات مسجد است. طرف پایین شبستان، بر کتیبة جلوتر از ورودی، در جانب راست «المعلّم ابوبکربن ... ] ناخوانا [ ...»، و در جانب چپ «ابن‌مشیمش الدمشقی معروف به محمّد...» دیده می‌شود. علاوه بر این، بر کتیبه‌های کمربندی شبستان، خلاصة وقفنامة مسجد، حجّاری شده است که در گوشه‌ای از آن، نام معمار دیگری، به صورت ... «معمار... ] ناخوانا [ طغان‌بن‌عبداللّه» دیده می‌شود. جز اینها، بر صخره‌ای در نزدیکی محلی به نام قوش کوپریسی، خلاصه‌ای از وقفنامة بایزیدپاشا، در هشت سطر، حکاکی شده است. تاریخ وقفنامه را ذی‌الحجّة 820 خوانده‌اند. وقفنامه‌ای نیز از بایزیدپاشا به عربی، با تاریخ 11 ذی‌الحجّة 820، در باش وکالت آرشیوی (باشباقانلق * عثمانلی آرشیوی) وجود دارد که ابتدای آن افتاده است (علی‌امیری، ش 2). این وقفنامه ضمیمه‌هایی با تاریخ 821 و 823 نیز دارد که در دست است. گذشته از اینها، وظیفة اصلی استادانی که با عنوان معمار و معلّم در ساختمان این بنا شرکت داشته‌اند و نامشان ذکر شده است، هنوز کاملاً روشن نیست. شایان دقّت است که در هیچیک از بناهای دورة عثمانی ترکها، تا این حد، با امضاهای متعدد استادان روبرو نمی‌شویم. به گفته گابریل، معماران آن روز ناظر امور ساختمانی بودند، و معلّمان هم به صورت سرکارگر یا سرپرست کارگاه کار می‌کردند، و این نیز بعید نیست که معماری، دستیار معمار دیگر و معلمی دستیار معلم دیگر بوده باشد.بایزیدپاشا، بانی مسجد، در زمان مراد دوّم، به جنگ شاهزاده مصطفی فرستاده شد؛ و چون اکثر سپاهیانش به طرف مقابل پیوستند، تسلیم و روز بعد اعدام شد (824).اولیا چلبی که حدود 1056 از آماسیه * دیدار کرده، مسجد بایزیدپاشا را، در میان مساجد دیگر، با وصف باغِ ارمْمثال ستوده است (ج 2، ص 168). اکرم حقّی آی‌وردی می‌گوید که کتیبة منظوم چهاربیتی به خط تعلیق، در زاویة چپ ضلعِ داخلیِ قبلة مسجد، از مرمّت مهمی حکایت می‌کند که در 1305، شخصی خیّر به نام مظهر، انجام داده است.مسجد بایزیدپاشا یکی از زیباترین نمونه‌های مساجدِ دارای «تابخانه» (= جایی برای اسکان و اطعام فقرا در زمستان) یا دارای «زاویه» است که در معماری اوایل عهد عثمانی بسیار رایج بود. در ساخت و تزیین این مسجد، که نقشه و طرحی بدیع و زیبا دارد، نیز دقّتها و ظرافتهای فراوان و معتنابه مشاهده می‌شود. دو اتاق گنبدپوش کناری، تابخانه است و مانند خانه‌های آن عصر، بخاری دیواری باطاقچه‌های گچبری شدة فرورفته دارد.اطراف مسجد بایزیدپاشا را دیواری احاطه کرده بود و آشپزخانه و دارالاطعامی در گوشه‌ای قرار داشت که امروز از میان رفته است. مسجد با سنگبُری بسیار باسلیقه و همچنین با مصالح رنگی ساخته شده و شبستان آن، رواقی دارد با پنج طاق تیز از مرمر سفید و سنگ سرخ که بر پنج پایة سنگین و کلفت استوار است. علاوه بر آن، در فاصلة طاقها گل و بوته‌هایی برجسته، به صورت گلمیخ، نقش کرده‌اند. در قسمت درونی دوتا از آنها با خطّ کوفیِ درهم رفته، چهار کلمة محمّد نقش شده، و رویة بیرونی رواق با پیشامدگیهایی مقرنس و اشکال هندسی تزیین شده است. درون گنبد میانی شبستان مقرنس‌کاری و آراسته به اشکال لوزی، و درون گنبدهای دیگر صاف، منقّش و حلزونی است. ویژگی دیگر این مسجد که در هیچیک از مساجد دیده نمی‌شود، داشتن دو حوض فواره‌دار در چپ و راستِ سکوی شبستان است.در انتهای ایوان گنبدپوش ورودی که پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد، دری است با تارک آراسته به لچکهای مقرنس. در فاصلة میان قسمت پایین لچکیها و طاقِ در، کتیبه و تزیینات برجسته‌ای هست، و در دو طرف محرابکها قرار گرفته‌اند. از دو محوّطة اصلی مسجد، اوّلی با گنبدی به قطر 70ر8 متر پوشیده شده و دارای چهل‌چراغ است که ظاهراً صحنی سرپوشیده بوده و سپس به قسمت اصلی افزوده شده است. به هر حال، ابتدا در وسط، حوضخانه‌ای بوده است. شش اتاق تابخانه به این محوّطة سربسته باز می‌شود که چهار تا از آنها دارای گنبد و دو تا کوچکتر است. هر یک از این تابخانه‌ها دارای بخاری دیواری با طاقچه‌های مخصوص‌اند. به عنوان خاطره‌ای از طرح معماری کهن آسیای میانه، که در آن چهار ایوان به محوّطه‌ای مشرف بوده، بر دو ضلع جانبی این محوّطة سربسته، دو طاقنما ساخته‌اند. جایگاه اصلی نماز که کفِ آن یک پلّه بلندتر است، با گنبدی پست‌تر و باریکتر پوشیده شده است. گنبد با اشکالی مثلثی، به پایه‌ها پیوسته است. محرابی که بر ضلع سمت گنبد قرار گرفته، سنگی و پر از نقوش برجستة بسیار ارزشمند است. تزیینات محراب، با آنکه استادانه صورت گرفته، بیش از حد، شلوغ و آشفته است. پلّه‌های سنگی و باریکی که مابین اتاقهای تابخانه جای گرفته ، ضمن آنکه عبور به مقصوره‌های فوقانی را تأمین می‌کند، به بالای مناره هم راه دارد.لنگه‌های در ورودی چوبی مسجد بایزیدپاشا، با اشکال هندسی متداخل و خطوط کنده کاری شده در قسمتهای فوقانی، می‌تواند از شاهکارهای صنعت چوب ترک شمرده شود. چند لنگه از پنجره‌های مسجد که تا امروز برجای مانده، نمونه‌هایی ساده‌تر و ابتدایی‌تر از صنعت چوب است.مسجد بایزیدپاشا از آثار نخستین دورة معماری ترک در روزگار عثمانی است که عرف ساختمانی آسیای میانة کهن را با ذوق هنر جدید روزگار خود سازش داده است.منابع : علی امیری، تصنیف؛ اسماعیل حقی اوزون چارشیلی، کتابه‌لر ، بخش 1، استانبول 1346/1927، ص 112ـ116؛ محمدظلی‌بن‌درویش اولیاچلبی، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ، ج 2، چاپ احمد جودت استانبول 1314؛ حسین حسام‌الدین، آماسیه تاریخی ، استانبول 1327ـ1330، ج 1، ص 109ـ112؛Ekrem Hakk â Ayverdi, Osmanl i mi ، ma ª r i ª sinde ´ elebi II. Sultan Murad devri: 806-855(1403-1451) , Istanbul 1972, 4-25; Semavi Eyice, "Za ª viyeler ve za ª viyeli-camiler", IFM , XXIII (1963),37; A.Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie, Paris 1934, II, 25-31; Aptullah Kuran, The mosque in early Ottoman architecture , Chicago 1968, 82-85; L. A. Mayer, Islamic architects and their works , Genةve 1956,37, 126, 132, 135, Tدrkiyede Vak i f Abideler ve Eski Eserler , Ankara 1972, I, 209-213.
