بایزید بسطامی، آرامگاه ، در شهر بسطام * ، شش کیلومتری شاهرود در مجموعه‌ای مشتمل بر یک مسجد و چند مزار و بنا واقع است. با فاصلة اندکی از آن مزاری برجی شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق علیه‌السّلام، منسوب است و گفته می‌شود که امام او را برای راهنمایی مردم، همراه بایزید به بسطام فرستاده بود. به قولی، او پیش از درگذشت بایزید فوت کرد و در محل کنونی به خاک سپرده شد (یغمائی، ص 23).مقدسی (ج2، ص 521) در قرن چهارم، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آباد، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره‌ای نکرده است. ناصر خسرو (ص 4) نیز که در 435، در سفر از نیشابور به دامغان، از این شهر عبور کرده، گفته است که تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است؛ در حالی که میان مزار بایزید و آرامگاهی که به امامزاده محمد نسبت داده شده، تنها چند متر فاصله است. به گفتة اعتمادالسلطنه (ج1، ص 73) مزار امامزاده محمدبن جعفر در روستای چهارده کلاته در گرگان است. حمداللّه مستوفی (ص 161) در اشاره به بسطام، تنها از مزار سلطان‌العارفین ابویزید طیفوربن عیسی سروشان یاد کرده است. ازینرو مزار بایزید بسطامی (شکل 1، ش 1) یکی از قدیمترین آثار برجای مانده در این مجموعه به شمار می‌آید. البته روی مقبرة بایزید سنگی است متعلق به آرامگاه قاضی ملک که احتمالاً از حکام ایالت قومس بوده است. می‌توان حدس زد این سنگ بعدها روی مقبرة بایزید قرار داده شده باشد. مسجدی کوچک در بخش جنوب شرقی مجموعه (شکل 1، ش 2) و فضایی در کنار آن (شکل 1، ش 3) وجود دارد که آن را متعلق به قرن دوم یا اوایل قرن سوم دانسته‌اند. در قسمت غربی آرامگاه بایزید، دو اتاق کوچک متصل به یکدیگر وجود دارد؛ اولی به ابعاد 2*5ر1 متر و دومی به ابعاد 2*2 متر که صومعه یا خانقاه بایزید (شکل1، ش 4) خوانده می‌شود. در هریک از این اتاقها، آثار گچبری زیبایی وجود دارد. در اطراف محرابِ اتاق اولی کتیبه‌ای با این مضمون وجود دارد: «بسم‌اللّه الرحمن الرحیم. اقم‌الصلوة طَرَفی النهار و زُلَفاً من‌اللیل ان‌الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکری للذاکرین و اصبر فان‌الله لایضیع اجرالمحسنین» و مقابل محراب روزن کوچکی است که بالای آن کتیبه‌ای دیده می‌شود که متصدی عملیات ساختمانی زیارتگاه و سایر ابنیه را شخصی به نام محمّدبن حسین‌ابن‌ابیطالب دامغانی مهندس معرفی می‌کند. در بالای در ورودی اتاق دوم نوشته شده است: «امر بعمارة هذه الصومعة الشَریفة المُبارکة الکَریمة افخم الکفات... فی سنه اثنی و سبعمأئه» (مخلصی، ص 220). محمدبن حسین ابی‌طالب، که از او با عنوان مهندس بنا یادشده است، در 702 متصدی بازسازی یا احداث بخشی از خانقاه بوده است.مسجد بایزید و منارة مجاور آن (شکل 1، ش 5) از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه‌اند. این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگتر به شبستان مردانه و شبستان کوچکتر به شبستان زنانه مشهور است. فضای موسوم به شبستان زنانه، مسجدی است از دورة ایلخانیان (اواخر قرن هشتم) که فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندکی بعد احداث شده است ( ایرانیکا ، ذیل «بسطام»). روی یکی از دیوارهای مسجد نقوشی هست با تاریخ 514. خانیکوف به محرابی اشاره می‌کند که تاریخ 660 داشته، ولی اینک اثری از آن باقی نمانده است (ویلبر، ص 138). فریزِر که در ربع نخست سدة نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم) این مجموعه را دیده، به کتیبه‌ای با تاریخ 699 در مسجد اشاره کرده است. بعلاوه، همو طرحی از این مجموعه ترسیم کرده که براساس آن سقف این مسجد (شکل1، ش 5) گنبدی شکل بوده است؛ درحالیکه سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و براساس کتیبة مورخ 1255 به فرمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. باتوجه به این طرح، کاوش برای ردیابی آثاری از سقف گنبدی شکل نخستین آغاز شد و در 1363 ش کتیبه‌ای با تاریخ 699 کشف شد که براساس آن، این مسجد در زمان ایلخانیان مرمت و فضای گنبددار مسجد بایزید توسط محمدبن حسین تزیین شده است. در این کتیبه به غازان خان و الجایتو اشاره شده است (ویلبر، همانجا) همچنین آثاری به دست آمد که نشان می‌داد سقف پیشین مسجد بایزید (شبستان مردانه) گنبدی شکل بوده است (عدل، ص 175).در جنوب ایوان ورودی، در نزدیک مدرسة شاهرخیه و در شرقیترین بخش مجموعه، مزاری وجود دارد (شکل1، ش 6) که به علاءالدین محمد آخرین شاهزادة غوری، منسوب است و تاریخ احداث آن را در حدود 612 دانسته‌اند ( ایرانیکا ، ذیل «بسطام»).در غرب امامزاده محمدبن جعفر، مزاری هست (شکل 1، ش 7) که بدرستی معلوم نیست به چه کسی تعلق دارد. این مزار در اواخر قرن هفتم ساخته شده است. بنای مزارِ منسوب به محمدبن‌جعفر (شکل 1، ش 10) به اوایل قرن هشتم تعلق دارد که در قرن دهم مرمت شده و کتیبه‌ای سنگی با این متن در آن قرار داده شده است: «بشرف توفیق تعمیر مزار فایض‌الانوار امامزاده مشرف شده بندة کمترین بندگان شاه عالم پناه امیر غیث استاجلو سنة 968». ابن‌بطوطه (ج 1، ص 443) در سفر خود به بسطام و زیارت مزار بایزید، به مزار امامزاده محمدبن جعفر نیز اشاره کرده و گفته است که مقبرة بایزید با آرامگاه امامزاده زیر یک قبه قرار داشته‌اند ( رجوع کنید به حقیقت، ص 133). این نکته با توجه به شواهد و اسناد موجود درست به نظر نمی‌رسد.پیشطاق و دالان ورودی جبهة غربی مجموعه (شکل 1، ش 11) در زمان الجایتو ساخته شده و در کتیبه‌ای که در یکی از حاشیه‌های گچبری سردر ورودی و دالان فوق وجود دارد، نام الجایتو و تاریخ 713 درج شده است. ایوان واقع در غرب صحن مجموعه (شکل 1، ش 12) نیز اندکی پس از ایوان شرقی و در قرن هشتم ساخته شد ( ایرانیکا ، ذیل «بسطام»). فضای مجاور ایوان غربی (شکل 1، ش 13) که به سرایدار مجموعه اختصاص یافته، تاریخ ندارد.مقبرة مشهور به مقبرة غازان خان (شکل 1، ش 14) در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم ساخته شده است. این بنا دارای گنبد رُک و از لحاظ معماری از نوع مقابر برجی‌شکل است. برخی، احداث این گنبد و همچنین گنبد مزار امامزاده جعفر را به غازان خان نسبت داده‌اند (یغمائی، ص 133)، در حالیکه اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 74) احداث گنبد منسوب به غازان خان را به سلطان محمد الجایتو نسبت داده است. گفته شده است که گنبد اخیر را غازان خان به عنوان آرامگاه بایزید احداث کرده و قصد داشته است جسد شیخ را به آنجا انتقال دهد، اما به سبب دیدن بایزید در خواب یا مخالفت برخی از فقها، از تغییر مکان آرامگاه خودداری کرده است. به احتمالی ضعیف، چنین هدفی وجود داشته است؛ زیرا اگر غیر از این بود، از همان زمان می‌توانستند بنای برجی شکل را بر روی مقبره بسازند مگر اینکه بگوییم علت عدم احداث آن روی مقبره شاید به دلیل بدنما شدن دو گنبد در کنار یکدیگر بوده است.قسمتی از فضایی که به آن شربتخانه گفته می‌شود (شکل 1، ش 15) به قرن چهارم تعلق دارد. ایوان جنوبی (کنار مزار امامزاده) نیز در قرن دهم تعمیر شده (شکل 1، ش 16) است. تاریخ رواق (پوشش سقف) فضای جلو مسجد بایزید (شکل 1، ش 17) معلوم نیست، اما براساس کتیبة موجود در آن در 1242، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، اقداماتی در آن صورت گرفته است. دیوار این مسجد در جبهة واقع در زیر این سقف دارای نماسازی است که با توجه به این موضوع و نیز درنظر گرفتن جایگاه استقرار این فضا نسبت به فضاهای سه جبهة آن، احتمالاً نخست، به عنوان فضایی باز (صحن، شکل 1، ش 19) برای مسجد استفاده می‌شده است. آخرین اثر تاریخی این مجموعه، مقبره‌ای از شاهزاده‌ای افغانی به نام اعظم‌خان است (شکل 1، ش 18) که در اواخر قرن سیزدهم ساخته شده است.مجموعة آرامگاه بایزید بسطامی را می‌توان جزو آن گروه از مجموعه‌های آرامگاهی بزرگ با طرح نامنظم دانست که قدیمترین آثار آن به قرنهای سوم تا پنجم تعلق دارند، اما بیشترین قسمتهای آن در دورة ایلخانیان و پس از آن ساخته شده است. این مجموعه در مرکز شهر بسطام و در مجاورت مسجد جامع و مدرسة شاهرخیه قرار داشته است و اکنون نیز مهمترین اثر تاریخی این شهر به شمار می‌آید.منابع: ابن بطوطه، سفرنامة ابن‌بطوطه ، ترجمة محمد علی موحّد، تهران 1361ش؛ محمد حسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300-1302، چاپ تیمور برهان لیمو دهی، 1362-1363ش؛ عبدالرفیع حقیقت، سلطان‌العارفین بایزید بسطامی ، تهران 1366ش؛ حمدالله‌بن ابی‌بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة‌القلوب ، چاپ گی‌لسترنج، تهران 1362ش؛ شهریار عدل، «کتیبه‌ای نویافته در بسطام»، اثر ، ش 10 و 11 (بهمن 1364ش)؛ محمد علی مخلصی، «شهر بسطام و مجموعة تاریخی آن»، اثر ، ش 2 و 3 و 4 (1359 ش)؛ محمدبن‌احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، ترجمة علینقی منزوی، تهران 1361ش؛ ناصر خسرو، سفرنامة ناصر خسرو ، چاپ نادر وزین‌پور، تهران 1358ش؛ دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1365ش؛ اقبال یغمائی، بسطام و بایزید بسطامی ، تهران 1317ش، ص 23؛Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bestam" (by Chahryar Adle)
