بایار، جلال (1300 ق ـ 1365 ش/1883ـ1986)، سومین رئیس جمهوری ترکیه. در روستای اموربیگ از توابع بورسه به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدرش، عبداللّه افندی که از علما بود، به پایان رساند. ابتدا در ادارة انحصارات گِملیک و دفتر عدلیّه و سپس در بانک کشاورزی بورسه و مدتی در بانک شرقی آلمان به کار پرداخت. در سالهای خدمت در بورسه، از جمله در کالج عروج مریم که کشیشان فرانسوی اداره میکردند، تحصیل کرد.تحت تأثیر دایی خود، مصطفی شوکت، به سیاست علاقهمند و وارد جمعیت اتحاد و ترقی * شد (1325). بعد از اعلام مشروطیت دوّم و تغییر نام این جمعیت به فرقة اتحاد و ترقی، به ریاست شعبة بورسه و بعدها ازمیر منصوب شد. همراه دکتر نظمیبیگ و والی رحمیبیگ، جمعیت به سوی خلق را تشکیل داد و به انتشار مجلة خلقه دو غْرو پرداخت (1337) و با امضای «تورقوت آلپ» در آن مقاله مینوشت.پس از جنگ جهانی اول مسئول کوچاندن برخی ارامنة ازمیر شناخته شد و در دیوان حربِ مخصوص، محاکمه، ولی آزاد شد. در سازمان ردّ الحاق و جمعیت مدافعة حقوق عثمانیه ( رجوع کنید به بالیکسیر * ، مجامع) که برای مبارزه با قوای یونان تشکیل شده بود، وظایفی به عهده داشت؛ ازینرو ازمیر را ترک کرد و به روستاهای اودَمِش رفت و با تغییر قیافه به صورت یاغی و بعد در کسوت روحانی درآمد و در این کسوت با نام «خواجه غالب» در جنگ با قوای یونان در اطراف اودمش و آیدین و آق حصار نقش داشت. در مجمع بالیکسیر (29 رمضان 1337) جبهة ملی آق حصار او را فرمانده قوای ملّی تعیین کرد.در آخرین مجلس مبعوثان عثمانی و نیز در مجلس بزرگِ ملّی ترکیه به نمایندگی مردم ساروخان انتخاب شد. از 1339 تا 1342 معاونت وزارت اقتصاد و معاونت وزارت خارجه را به عهده داشت و در هیئتی که به اولین کنفرانس لوزان فرستاده شد، مشاور اقتصادی بود. در 1302 ش ابتدا به نامزدی جمعیت مدافعة حقوق آناطولی و روم ایلی، به نمایندگی ازمیر انتخاب شد و بعد در وزارتخانة جدیدالتأسیس مبادله و عمران و اسکان به وزارت رسید. سپس مأمور تأسیس بانک کار ترکیه شد و تا 1311 ش/1932 مدیریت آن را به عهده داشت. در 1311 ش/1932 دوباره به وزارت اقتصاد تعیین شد و تا 1316 ش/1937 در آن سمت باقی ماند. پس از وضع قانون شناسنامه، آتاتورک به او نام خانوادگی بایار داد.در مهر 1316/ سپتامبر 1937، با کنارهگیری عصمت اینونو از نخستوزیری، ابتدا به کفالت نخست وزیری و پس از مدتی رأساً به این سمت منصوب شد. پس از مرگ آتاتورک و در زمان ریاست جمهوری عصمت اینونو (آبان 1317/نوامبر 1938)، بار دیگر به مقام نخست وزیری رسید، اما این دوره چندان طول نکشید و در بهمن 1317/ ژانویة 1939 از این سمت استعفا کرد. در سالهای جنگ جهانی دوّم فعالیتهای سیاسیاش محدود شد و حزب جمهوریخواه خلق او را، تنها به عنوان نمایندة معمولی، به مجلس فرستاد. مواضع و سخنرانیهای او در مجلس موجب واکنشهای گستردة مطبوعات میشد. «چهار پیشنهاد» بایار و یاران او (کوپریلی، مندرس ، قورالتان) به اعضای حزب جمهوریخواه در مجلس، که در آن خواستار پارهای تغییرات در قوانین و نظامنامة احزاب شده بودند، باعث مشاجرة خشنی میان اعضای حزب جمهوریخواه در مجلس، و رد آن با اکثریت آرا شد. کوپریلی و مندرس از حزب اخراج شدند و بایار نیز ابتدا از نمایندگی مردم ازمیر و سپس از حزب جمهوریخواه خلق استعفا کرد (1324 ش/1945).در همان سال بایار پس از توافق با عصمت اینونو، در اینکه اصول آتاتورک * را تغییر ندهد و در سیاست خارجی به مشاجره نپردازد، حزب دموکرات را بنیان نهاد و رهبری آنرا بهعهده گرفت. از استانبول به نمایندگی مجلس انتخاب شد (1325ـ1329 ش/ 1946ـ1950) و در مجلس رئیس حزبِ مخالف بود. او در این مدت، ضمن تأیید سیاست خارجی حزب جمهوریخواه خلق، با طرح مسائل راجع به آزادی، لزوم رعایت امانت در انتخابات، لزوم تغییر قانون انتخابات و ضرورت تفکیک ریاست جمهوری از رهبری حزب، با سیاست داخلی آن سخت مخالفت میکرد.در انتخابات عمومی 1329 ش/1950، پس از چهار سال مخالفت با حزب رقیب، حزب دموکرات با اکثریت قاطع به مجلس راه یافت و در تاریخ سیاسی ترک، برای اولین بار، قدرت با آرای مردم تغییر کرد و جلال بایار به عنوان سومین رئیس جمهور ترکیه انتخاب شد. اگر چه رسماً از ریاست کل حزب دموکرات کنارهگیری کرده بود، امّا در شکلگیری برنامههای داخلی و خارجی دولت مؤثر، و ازینرو معروض انتقاد شدید مخالفان بود.بایار پس از کودتای نظامی 6 خرداد 1339/27 مه 1960، همراه اعضای هیئت دولت و نمایندگان حزب دموکرات دستگیر، و به اتهام توهین به وطن، ایجاد اختلال در قانون اساسی، کشاندن مردم ترکیه به جنگ داخلی و واگذاری برخی اراضی ترکیه به حکومت شوروی، در جزیرة یاسّی محاکمه شد. دادگاه، او و چهارده نفر دیگر از اعضای حزب دموکرات را به اعدام محکوم کرد (1340 ش/1961) امّا فقط حکم اعدام عدنان مندرس، حسن پولادقان و فطین رشدی تأیید شد و حکم بایار به حبس ابد تغییر یافت. در 16 آبان 1343/7 نوامبر 1964 از زندان آزاد شد. در انتخابات 1352 ش/1973 از حزب دموکرات و در 1354 ش/1975 از حزب عدالت پشتیبانی کرد. در سالهای بعد نیز از حکومت نظامی و قانون اساسی 1361 ش/1982 دفاع کرد. او در استانبول در 103 سالگی درگذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد.جلال بایار در سالهای فعالیت خود جانبداری از آتاتورک، تلاش برای خاتمه دادن به فعالیت حزب جمهوریخواه خلق، و سیاستِ جدا از مذهب را پیش گرفته بود. در عرصة سیاست خارجی پیرو غرب بود؛ به کره نیروی نظامی اعزام داشت، در پیمان ناتو و بغداد و در امضای قرارداد سه جانبة ترکیه، یوگسلاوی سابق، یونان مؤثّر بود. قانون نفت (اکتشاف خارجی) و تشویق سرمایهگذاریهای خارجی در ترکیه از نتایج دورة ریاست جمهوری اوست. اکثر قراردادهای دو جانبه میان ترکیه و ایالات متحدة آمریکا در زمینههای مختلف در دورة وی امضا شده است. هدف او تبدیل ترکیه به یک آمریکای کوچک بود.بایار، علاوه بر خاطرات هشت جلدیاش، من هم نوشتم ، کتابهای دیگری چون خاطراتی از آتاتورک ، روششناسی آتاتورک و روزگار ما ، نخستوزیر من، عدنان مندرس نگاشته است.منابع :Baha Aksit, K i saca Celal Bayar , Istanbul 1987; Mustafa Atalay, Celal Bayar ve Hayat i , Ankara 1958; Bayar' i n Amerika Seyahat i , Ankara 1954; Feroz Bedia, Turgay Ahmad, Turkiye'de ´ ok Partili Politikan i n A µ i klamal i Kronolojisi 1945-1971 , Ankara 1976, passim; Tevfik ´ avdar, "Demokrat Parti", CTDA , VIII, 2060-2070; Demokrat Parti'nin 7 Ocak 1947 Tarihinde Ankara'da Yeni Sinema'da A µ i lan Buyuk Kongresinde Cela ª l Bayar' i n Soyledig § i Nutuk , Ankara 1947; E í ref Edib, "Cela ª l Bayar Gladiston'dan m â I lham Ald â ?", SR , II/39 (1949), 220-222; Cem Erog § ul, Demokrat Parti (Tarihi ve I deolojisi) , Ankara 1970; G. Jaschke, Yeni Turkiye'de I sla ª ml i k , trans. Hayrullah Ors, Ankara 1972, 98; Kemal Karpat, Turk Demokrasi Tarihi , Istanbul 1967; "Ma ª hut Ha ª diseyi â ´ karan Kimlerdir?", SR , II/42 (1949), 265-296; M. Raif Ogan, "Bayar' â n Bursa Nutkunda Karanl â k B â rak â lan La ª iklik Mevzuu", SR , II/47 (1949), 341-349; idem, " ì eriat â Ya í atmamak Cela ª l Bayar' â n ne Haddine?", SR, II/39 (1949), 217-220; Reisicumhur Cela ª l Bayar' i n Turkiye Buyuk Millet Meclisinin Onbirinci Doneminin I kinci Toplant i Y i l i Aµi í Nutuklar i , Ankara 1958; Ziya ì akir, Cela ª l Bayar: Hayat i ve Eserleri , Istanbul 1952; TA , s.v. "Bayar, Mahmud Cela ª l"; 100 Ya í i nda Cela ª l Bayar'a Armag § an , Istanbul 1982.
