باهلی، ابونصر احمدبن‌حاتم، ادیب و لغوی عرب. در حدود 140 در بغداد متولد شد. شاگرد خاص اَصْمَعی * (متوفی 213) و راوی همة آثار او بود. نزد ابوعبیده * (متوفی 209) و ابوزیدانصاری * (متوفی 215) نیز تلمّذ کرد (ابن‌ندیم، ص 61؛ خطیب بغدادی، ج 4، ص 114؛طبری، ج 9، ص 145). به لغت‌نویسی و روایت شعر دلبستگی خاص داشت. به مکتب ادبی و لغوی بصره وابسته بود و به وثوق در روایت و ضبط شهرت داشت (خطیب بغدادی، همانجا). ابوالعباس ثَعْلَب (متوفی 290) از او و با واسطة او، از اصمعی روایت کرده است (همانجا). باهلی سفری به اصفهان کرد و پس از چند ماه، عازم حج شد؛ از آنجا به بصره رفت (یاقوت حموی، ج 2، ص 285) و در 231 درگذشت (طبری، ج 9، ص 145). از آثار او، که بیشتر در لغت بوده و همه از میان رفته است، منقولات و روایاتی در کتب دورة بعد یافت می‌شود (مانند آنچه ازهری در تهذیب‌اللغه به روایت ثعلب از او نقل کرده است). کتاب الالفاظ او از منابع احمدبن‌یوسف‌الفِهْری (متوفی 691) در تحفة‌المجد الصریح فی شرح کتاب‌الفصیح بوده است (مقدمة آن را عبدالعزیز میمنی در مجلة المجمع العلمی العربی، ش 3، ج 35، ص 543 ـ 545 چاپ کرده است). اثر دیگرش ما یَلْحَنُ فیه العّامة است که، مانند کتابهای مشابه قرن سوم، برای صیانت زبانِ فصیح تألیف شده و شامل الفاظ و تعبیرات غلط عامیانه بوده است. محمدبن‌حسن زُبیدی (متوفی 379) ـ که کتاب لَحْن العوام او در دست است ـ در چهارده موضع از رسالة باهلی نقل قول کرده است. اثر دیگر باهلی کتاب الاجناس است که در حدود دو جزء بوده و برمبنای کتابی به همین نام از اصمعی، با اضافاتی از روایات ابوزید انصاری، تألیف شده است (سزگین، ج 8، ص 88). ذکر این کتاب در فهرسة ابن‌خَیْر (ص 381، 398) نشانة معروفیت و تداول آن در اندلس بوده است. علاوه بر اینها، یک دسته از آثار او رساله‌هایی است دربارة گیاهان و درختان و شتران و اسبان و پرندگان و جنگ‌افزارها و جز آن (مانند کتاب الشجر و النبات، کتاب الاءبِل، کتاب‌الطَیْر، کتاب‌الجَراد ) که برخی تا قرن هفتم نیز موجود بوده است (سزگین، ج 8، ص 88 ـ89).منابع : ابن‌ندیم، کتاب‌الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش؛ محمدبن‌خیراشبیلی، فهرسة ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم وانواع المعارف ؛ احمدبن‌علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن‌حسن‌زُبیدی، لحن العوام ، چاپ رمضان عبدالتواب، قاهره 1964؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1986، ج 1، ص 109؛ عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکرسیوطی، المزهر فی علوم اللّغة و انواعها ، چاپ محمداحمد جادمولی، علی‌محمد البجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ] بی‌تا. [ ، ج 2، ص 408، 411؛ خلیل‌بن‌ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 6، چاپ دیدرینغ، ویسبادن 1392/1972، ص 295ـ296؛ محمدبن‌جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ] 1382ـ1387/1962ـ1967 [ ؛ علی‌بن‌یوسف قفطی، انباه الرّواة علی‌انباه النّحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره 1369ـ1374/1950ـ1955، ج 1، ص 36ـ37؛ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین ، بیروت ] تاریخ مقدمه 1376 [ ، ج 1، ص 186؛ عبدالعزیز میمنی، « ] مقدمة [ تحفة‌المجدالصریح فی شرح الکتاب الفصیح »، مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 35، ش 3 (1960)؛ یاقوت حموی، معجم الادباء ، بیروت 1355ـ1357/1936ـ 1938، ج 2، ص 283ـ285؛ Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984.
