بانیاس(1) (یا بُلُنیاس)، شهر و بندری کوچک در ایالت طَرطوس ِ سوریه، در ساحل دریای مدیترانه (براساس سرشماری 1360/1981، جمعیت 506 ، 19 تن). بانیاس در 55 کیلومتری جنوب بندر لاذقیه، و چهل کیلومتری شمال بندر طرطوس واقع است. دژ قدیمی مَرْقَب * ، در شش کیلومتری جنوب شرقی شهر، بر تپهای صخرهای از سنگ و به ارتفاع پانصد متر، واقع و بر شهر مشرف است.بانیاس ابتدا از شهرهای فنیقیه و نام باستانی آن بالانیای و لئوکاس بود، سپس مستعمرة یونانیان شد ( د. اسلام ، ذیل «بانیاس») و پس از فتح سوریه (65 قم) به دست رومیان، ] احتمالاً با چند مرکز مهم دیگر [ از ایالات روم شد (اولیری ، ص 15ـ16). به گفتة طبری، مسلمانان، حمص و نواحی آن را در 15 هجری فتح کردند (ج 3، ص 599)، ولی یعقوبی سال فتح را 16 هجری و به دست ابوعُبَیْدة جَرّاح ذکر کرده است (ص 324). در دوران حکومت معاویه (41ـ60)، بانیاس، مانند شهرهایی چون انطرطوس (طراطوس) و مَرْقَب، آباد شد (بلاذری، ص 182) و در نیمة دوم قرن سوم هجری، تابع اردوگاه حمص بود (ابنخرداذبه، ص 76). ساکنان بانیاس آمیزهای از عرب و عجم بودند (یعقوبی، ص 325). به نوشتة قدامةبنجعفر (متوفی 337)، شهرهای ساحلی اردوگاه حمص، انطرطوس، بُلُنیاس و لاذقیه بوده است (ص 255). در 503/1109، تانکرد صلیبی، نایبالحکومة فرانکها در انطاکیه، بانیاس و قلعة مرقب را از دست بنیعمّار درآورد و قلمرو فرانکها را در سمت جنوب گسترش داد (ابناثیر، ج 10، ص 476؛ رانسیمان ، ج 2، ص 61). در 512/1118، راجر، شاهزادة انطاکی، قلعة مرقب را تصرف کرد. در 584/1188، صلاحالدین ایوبی ـ به همراه نیروهای تازهنفسی که از سِنجار گرد آورده بود ـ از قسمت ساحلی سوریه، از کنار حِصنالاکراد و قلعة مرقب در بانیاس، گذشت (همان، ج 2، ص 155، 549) و احتمالاً به علت استحکامات قلعه، از تصرف آن منصرف شد. چندی بعد، بانیاس و دژ مرقب، جزو املاک ریموند ، امیر انطاکیه، شد و او آنجا را در 604/1207، به شهسواران مهماننواز بخشید (زید، ص 95). فرقة شهسواران مهماننواز، در 676/1277، از فراز این دژ، بانیاس را زیرنظر داشتند، و در 679/1280، به بُقَیْعَه، از شهرهای شام، تاختند و غنایم بسیاری به دست آوردند. بدنبال آن منصور قَلاؤون، امیر مصر و شام، سپاهی گردآورد و برای گوشمالی آنان فرستاد. هدف او، تسخیر قلعة مرقب بود، زیرا مهماننوازانِ مسلط بر آن، بارها بر او شورش کرده و به مغولان پیوسته بودند. در 684/1285، سلطان قَلاؤون با لشکری انبوه و منجنیقهای بسیار، دژ مرقب را محاصره کرد و به کوبیدن حصار آن پرداخت، ولی به علّت مجهز بودن دژ، توفیق نیافت، سپس به مهندسان دستور داد که زیر برج امید، در انتهای گوشة شمالی قلعه، نقب بزنند، سپس نقب را از خاشاک و چوبهای شعلهزا انباشت و آن را آتش زد و درنتیجه،برج فروافتاد. بناگزیر، نگهبانان قلعه تسلیم شدند و قلعه را واگذار کردند، و قلاؤون، در ربیعالاول 684/مه 1285 رسماً به قلعة مرقب وارد شد (رانسیمان، ج 3، ص 411، 466، 471ـ472). از آن زمان به بعد، بانیاس به تصرف ممالیک درآمد.در 1331/1952، شرکت نفت عراق خط لولههایی از کرکوک تا بانیاس کشید (لنچافسکی، ص 211) و بانیاس، به علت منتهی شدن لولههای نفتی عراق به آن، اهمیت یافته است. پالایشگاه نفت بانیاس یکی از پالایشگاههایی است که پس از تحولات سیاسی سوریه شروع به فعالیت کرده و برای نخستین بار در 1358/1979، آمادة بهرهبرداری و در 1361/1982، فرآوردههای نفتی آن، آمادة صدور به خارج شد ( سوریةالتصحیح ، ص 97).منابع: ابناثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛ ابنخرداذبه، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ دولیسی ایوانز اولیری، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمة احمد آرام، تهران 1342 ش؛ احمدبنیحیی بلاذری، فتوحالبلدان ، چاپ عبداللّه انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت 1407/1987؛ استیون رانسیمان، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمة منوچهرکاشف، تهران 1351ـ 1358 ش؛ اسامه زکیزید، الصلیبیون و اسماعیلیةالشام فی عصر الحروب الصلیبیة ، اسکندریه 1980؛ سوریة التصحیح، سوریه 1970؛ محمدبن جریر طبری، تاریخالطبری: تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ] 1382-1387/1962-1967 [ ؛ قدامةبن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ جرج لنچافسکی، نفت و دولت در خاورمیانه ، ترجمة علینقی عالیخانی، تهران 1342 ش؛ احمدبناسحاق یعقوبی، کتاب البلدان ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛EI, s.v. "Baniya s" (by J. Sourdel-Thomine); The Times atlas of the world, London 1985.