بانه‌لوقه (در صربی و به تلفظ امروز: بانیالوکا )، شهری قدیمی در شمال غربی بوسنه، در دو سوی رودخانة ورباس . این شهر مرکز مهم فرهنگی و تجاری منطقه به شمار می‌رود و از 1290/1873 دارای راه‌آهن بوده است. در 1335 ش/1956 جمعیت آن 233 ، 42 تن بود که حدود یک سوّم آنها از مسلمانان بودند. در 1327 ش/1948 جمعیت شهر 233 ، 31 تن بود که 9951 تن «ملیّتِ نامشخص» داشتند (یعنی مسلمانانی بودند که به زبان صربی ـ کرواتی تکلّم می‌کردند، ولی ملّیتِ خود را صربی یا کرواتی اعلام نکرده بودند). جمعیت بانه‌لوقه در 1360 ش/1981 به 618 ، 183 تن بالغ شده است. گذشته از بخش نووسِلِیه که در قرن دوازدهم/ هجدهم توسعه یافت،و قسمتهای جدیدتر (واروش و پردگرادیه )، شهر دارای دو بخش دیگر است: قسمت علیای شهر (گورنْیی شهر ) ـ محل قلعة نظامی یا سکونتگاهی که قبل از فتح به دست ترکهای عثمانی (933/1527 یا 934/1528) وجود داشته ـ و قسمت سفلی (دونْیی شهر ) که در نیمة دوم قرن دهم/شانزدهم بنا شده است. در هر دو بخش آثاری از عصر عثمانی وجود دارد. از بیست و هفت مسجدِ این شهر دو مسجد در خورِ ذکر است: کهنترین آنها، که پس از عثمانیها ساخته شده و در قسمت علیای شهر قرار دارد، به مسجد خونکاریه (یا کارِواجامعه ) معروف است و سه بار تعمیر و بازسازی شده است (قدمت مسجدی که اکنون وجود دارد ظاهراً به 1240/1824ـ1825 می‌رسد). زیباترین مسجدِ قسمتِ سفلای شهر، فرهادیه (یا مسجد فرهادپاشا) نام دارد که در 987/1579 به فرمان فرهاد سوکولوویچ (صوقللی) حاکم وقت بوسنه، بنا شده است. محلات «گورنیی تَبَجی» و «دونیی تبجی» در قسمت علیای شهر، یادآور پیشة دبّاغی است که در قرن دهم و یازدهم/ شانزدهم و هفدهم تقریباً در همة شهرهای بالکان پیشة عمدة اهالی بوده است. در قسمت سفلای شهر، در ساحل ورباس، دژی («کاشتل ») برپاست که در زمان سلطنت مراد سوم (حک : 982ـ1003/ 1574ـ1595) ساخته شده و دومین قلعة نظامی شهر بوده است.نکته‌ای که نخستین بار در سیاحتنامة اولیا چلبی آمده حاکی از این است که جزء «بانیا » درنام بانیالوکا در زبان صربی ـ کرواتی به معنای حمام است صرفاً اشتقاقی عامیانه و مبتنی بر چشمه‌های گوگردی موجود در این شهر است. این نام در واقع مرکب است از «بانیا»، شکل کهن صفت ملکی از نام «بان» («حاکم» و در این مورد: «شاه مجار») و «لوکا» (مرغزار کنار رودخانه) جمعاً به معنای «مرغزارِ شاهی» است.پس از سقوط امپراتوری بوسنه در 867/1463، مجارها ناحیة یایتسه را تصرّف کردند. بانیالوکا که اول بار در 899/1494 از آن یاد شده،احتمالاً در همان زمان و به صورت قلعه‌ای نظامی ساخته شده است. بلافاصله پس از سقوط یایتسه، ترکهای عثمانی بانیالوکا را فتح کردند (933/1527 یا 934/1528). بانیالوکا در عصر عثمانیها، بخصوص پس از اینکه درنیمة قرن دهم/شانزدهم اقامتگاه حاکم سنجقِ بوسنه از سارایوو به آن شهر منتقل شد، اهمیتی خاص یافت. پیشرفت سریع این شهر بیشتر مرهون شایستگی نخستین حکّامی بود که در آنجا اقامت گزیدند و از جملة آنان خصوصاً می‌توان فرهادپاشا سوکولوویچ پسر عموی محمدپاشا (صوقللی) وزیر اعظم را نام برد. فرهادپاشا از 982/1574 حاکم بوسنه بود و در 998/ 1580 به مقام بیگلربیگیِ پاشالیقِ (پاشانشین) نوبنیادِ بوسنه رسید. محل اقامت بیگلربیگی بوسنه تا 1048/1638 در این شهر بود و سپس به سارایوو انتقال یافت. فرهادپاشا بناهای بسیاری در آنجا ساخت. از جمله مسجد فرهادیه و نیز یک بازار و چندین مدرسه و مکتب و حمام و مغازه.در 1071/1661 که اولیا چلبی از بانه‌لوقه دیدار کرد، این شهر بسیار پررونق بود و دو قلعة نظامی و 45 محله و 45 مسجد و 70 گردشگاه و چندین مدرسه و حمام و 300 دکان و 3 پل چوبی و یک بَدِستان (بِزِسْتان/بزّازستان: بازار سرپوشیده و محل فروش آثار گرانبها) و یک دارالافتاء و محکمة شرعیه و ادارة امور اوقاف داشت و شهر با 700 ، 3 باب خانه در آن زمان محل اقامت قائم‌مقام (نمایندة) وزیر بوسنه بوده است.در 1099/1688، اتریشیها، به فرماندهی مارگریو بادنی بانه‌لوقه را مدت کوتاهی تصرّف کردند و هنگام عقب‌نشینی بعضی از قسمتهای آن را به آتش کشیدند. در جنگ 1150/1737، بانه‌لوقه به محاصرة امیر هیلدبورگهاوزن درآمد، اما با پیروزی 17 ربیع‌الثانی/4 اوت علی‌پاشا حکیم اوغلی، وزیر بوسنه، از محاصره بیرون آمد. عمر افندی نوویایی این جنگ را وصف کرده است (بابینگر، ص 276ـ277). از آن زمان، بانه‌لوقه تقریباً بی‌وقفه رو به پیشرفت داشته است هر چند تا پایان دورة سلطة ترکهای عثمانی نتوانسته است عظمت پیشین خود را به دست آورد. در 1267/1851، 37 محله و 126 ، 1 خانة مشمول مالیات در بانه‌لوقه وجود داشت. از آن پس، کرسی یکی از شش «سنجقِ» بوسنه شد.در زمان حملة اتریشیها به بوسنه (1295/1878)، بانه‌لوقه در اوّل شعبان/31 ژوئیه بی‌مقاومت تسلیم شد، اما در 15 شعبان/14 اوت جنگی میان مسلمانان بوسنه و اتریشیها در آن درگرفت. این شهر تا 1336/1918، که ضمیمة یوگسلاوی شد، تحت استیلای اتریش باقی ماند. در 1308 ش/1929 که یوگسلاوی براساس تقسیمات کشوری به 9 «بان‌نشین» تقسیم شد، بانه‌لوقه مرکز بان‌نشین ورباس گردید. از 1324 ش/1945 بخشی از شهر که صنعتی بود رو به توسعه گذاشت و صنایع غذایی و شیمیایی، تولید ابزارهای ماشینی و برقی، دخانیات، پوشاک، چوب و کاغذ گسترش یافت. بعضی از راههای مهم مواصلاتی یوگسلاوی سابق از این شهر می‌گذرد.منابع : محمدظلی‌بن‌درویش اولیا چلبی، اولیا چلبی سیاحتنامه‌سی، ج 5، چاپ احمد جودت، استانبول 1314، ص 504ـ 508؛F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leiden 1927; A. Bejtic ¨ , Banja Luka pod turskom vlas § c ¨ u (بانیالوکا تحت حکومت عثمانی) , Nas § e Starine , I , Sarajevo 1953, 91-116; Enciklopedija Jugoslavije , I , Zagreb 1956, s.v. "Banjaluka"; H, Kres § evljakovic ¨ , Stari bosanski gradovi (قلعه‌های قدیمی بوسنه) , Nas § e Starine , I , Sarajevo 1953, 26-27.
