بانه، شهرستان و شهری در استان کردستان.1) شهرستان بانه . در مغرب استان کردستان قرار دارد. از شمال و قسمتی از مغرب به آذربایجان غربی (شهرستانهای مهاباد و سردشت)، قسمتی از مغرب و جنوب به خاک عراق (پیشرفتگی شیلر) و از مشرق به شهرستان سقز محدود است. ناحیه‌ای کوهستانی است با جنگلهای تُنُکْ، که در قسمت علیای رشته کوه زاگرس قرار دارد. ارتفاعات مهمّ آن عبارت‌اند از: کوه کاکُرْ با مراتع فراوان (مرتفعترین قله 052 ، 2 متر)؛ کوه سوورکیو (بلندترین قله 229 ، 2 متر) و قلة کوتهِ رَشْ در دهستان نَنُور (به ارتفاع 842 ، 2 متر). در کوههای جنگلی آن درختان مازو، بلوط، زالزالک، گلابی وحشی، بادام کوهی و گردو یافت می‌شود.رودهای این شهرستان از ریزابه‌های زاب کوچک (زاب‌صغیر)اند و مهمترین آنها عبارت‌اند از: رود چومان که از به هم پیوستن دو رود (دو سرشاخة بزرگ) نیروان و تاژه‌بان (تاژبان) تشکیل می‌شود؛ رود شُوی که از دهستان شوی و از ده کیلومتری مغرب شهر بانه می‌گذرد و آثار بند قدیمی بر روی آن دیده می‌شود؛ رود بانه که از کوه خان در حد فاصل سقز و بانه، در حدود پانزده کیلومتری شمال شهر بانه، سرچشمه می‌گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی از شهر بانه می‌گذرد و سرانجام به چومان می‌ریزد؛ رود نمشیر که در دهستان نمشیر جریان دارد، قسمتی از رود زاب کوچک است که پس از گذشتن از بانه وارد عراق می‌شود و در بخشی از مسیر خود، حد طبیعی بانه و سردشت را تشکیل می‌دهد. شهرستان بانه چشمه‌سارهای فراوان دارد که مهمترین آنها کانی ناو، آب احمدآباد، آب شاجو وکانی گُویْز است. این شهرستان دو رشته قنات، 113 چشمه و 126 چاه نیمه‌عمیق دارد. طرح احداث سد مخزنی بانه در پنج کیلومتری شمال شرقی شهر بانه بر روی رود بانه، به منظور پی‌بردن به چگونگی و امکان آبگیری و انتقال آب به شهر در حال بررسی است. محصولات عمدة شهرستان بانه گندم، جو و نخود است و توتونکاری محدودی نیز در آن انجام می‌گیرد. از درختان میوه، سیب و گلابی در آنجا کاشته می‌شود. در دوره ناصرالدین شاه، شکار کبک در مناطق روستایی بانه با مراسم خاصی صورت می‌گرفت (وقایع‌نگار کردستانی، ص 47ـ 48). معادن مرمریت در حدود هفت ـ هشت کیلومتری جنوب شرقی شهر بانه در جادة بانه ـ مریوان، در شش کیلومتری و همچنین حدود هفت و نیم ـ هشت کیلومتری شمال شرقی شهر بانه، در جادة بانه ـ سقز استخراج می‌شود. جادة خاکی شهر بانه به شهر سقز در دهستان سبدلو از گردنة خان (در ارتفاع 916 ، 2 متری) می‌گذرد.از آثار باستانی آن می‌توان از سنگ قبرهای نقاشی شده در گورستان نمشیر، و خمره‌هایی حاوی استخوان انسان و مُهره‌هایی نام برد که در دهستان پشت آربابا یافت شده است. در ده نمشیر (در دهستان نمشیر)، در دهکدة «کیوه رو» (در دهستان آلوت) و در شمال آبادی شوی (در دهستان شوی) آثاری از قلعه‌های قدیمی دیده می‌شود (توکلی، ص 54ـ55).اهالی آن مسلمان و شافعی مذهب‌اند و به کردی با گویش سورانی گفتگو می‌کنند. عده‌ای از آنان پیرو طریقه‌های نقشبندی ( رجوع کنید به نقشبندیه * ) و قادری ( رجوع کنید به قادریه * )اند. بانه‌ایها در خشکسالیها مراسمی در طلب باران اجرا می‌کنند (همان، ص 68ـ69).در 1316 ش، طبق قانون تقسیمات کشوری، بخش بانه در شهرستان مهاباد تشکیل یافت. در 1325 ش، با تشکیل شهرستان سقز، بخش بانه به این شهرستان ضمیمه شد. در 1340 ش، جزو شهرستانهای استان کردستان بود. در 1359 ش، بخش و دهکدة پهلوی دژِ بانه نام سابق خود ننور را بازیافت.در آمارگیری 1296، جمعیت بلوک بانه به بیش از 000 ، 32 تن می‌رسید (وقایع‌نگار کردستانی، ص 45) و مالیات آن در دورة ناصرالدین‌شاه 600 ، 5 تومان بود (همان، ص 48). طبق آمارگیری 1370 ش، جمعیت این شهرستان حدود 636 ، 90 تن بود که از آن میان 1ر45 درصد شهرنشین و 9/54 درصد روستانشین بودند.2) شهر بانه ، (طبق آمارگیری جاری 1370 ش، جمعیت آن 837 ، 40 تن). در مرکز شهرستان، در ارتفاع 525 ، 1 متری از سطح دریا، در دامنة شمالی کوه آربه‌با (آربابا)، حدود شصت کیلومتری جنوب غربی شهر سقز و 21 کیلومتری مرز عراق قرار دارد. گرمترین دمای آن گاهی به 5ر34 درجه و سردترین آن به 20 درجه زیر صفر می‌رسد. میزان بارش سالانة آن 921 میلیمتر است. باد سیاه (در زمستان و تابستان)، و باد شمال (که در تابستان موجب خنکی هوای آن می‌شود) در آنجا می‌وزد و بادهای دیگری به نامهای زلان و گردباد نیز دارد.شهر بانه دارای آب لوله‌کشی است که از چشمه‌های پیرمراد و احمدآباد، در نزدیکی شهر، تأمین می‌شود. همچنین سه باغ عمومی و چند مجموعة ورزشی دارد.بانه به سبب واقع بودن بر سر راه آسیای صغیر و آذربایجان به بین‌النهرین، دارای اهمیّت سوق‌الجیشی است؛ شهر بانه با جاده‌های فرعی به مراکز بخش اتصال دارد. در قدیم، قلعة نظامی بَروژه، ] بر فراز تپه‌ای [ در کنار شهر قرار داشت که در جنگ جهانی اوّل قشون عثمانی آن را اشغال کرده بود (توکلی، ص 54). در دورة مظفرالدین شاه، به نوشتة سنندجی، بانه سه کاروانسرای تاجرنشین داشت که غالباً تجار همدانی، تبریزی، زنجانی و سنندجی برای خرید مازوج و توتون و غیره در آن کاروانسراها سکونت داشتند (ص 39). بانه یک مسجد جامع و چندین مسجد دارد و زیارتگاه سلیمان‌بیگ، در سه کیلومتری مغرب آن واقع است (وقایع‌نگار کردستانی، ص 45ـ46؛ نجفی، ص 580). در فاصلة سالهای 1355ـ1365 ش، متوسط میزان رشد سالانة جمعیت در محدودة جغرافیایی سرشماری 1365 ش، در شهر بانه 854ر0 بوده است.پیشینه. تاریخ گذشتة بانه پیش از اسلام روشن نیست. در شباط 628 م، در حملة هرقل (هراکلیوس) به ایران، ظاهراً سپاهیان وی به منطقه بانه رسیدند. به نوشتة تاریخ سلیمانیه ، او پیش از حمله به اکباتان ] همدان [ ، به مدت هفت روز در بانه اقامت گزید (به نقل توکلی، ص 97). از دورة ایلخانیان در بانه سکه‌هایی از ابوسعید بهادرخان (ضرب در 733)، سلیمان‌خان مغول (ضرب در 740)، تکودارخان (ضرب در 680)، غازان‌خان (ضرب در697) و ارغون‌خان (ضرب در 690) در دست است (ترابی طباطبائی، ص 6، 7، 13، 36، 44). در 1005، به نوشتة شرفنامه ، بانه نام ولایتی بود که امرای عشایر آنجا بدان منسوب بودند. این ولایت مشتمل بر دو قلعه و ناحیه بود که یکی را قلعة بیروز و ناحیة بانه و دیگری را قلعة شیوه می‌خواندند و لقب امرای ایشان اختیارالدّین بود، زیرا به اختیار خود از کفر به اسلام روی آورده بودند (بدلیسی، ص 413). ظاهراً اختیارالدّینها از نژاد عرب و از نسل صحابه بوده‌اند (مصباح، ص 138) و تا 1298 در بانه حکومت کرده‌اند (توکلی، ص 160). از امرای مشهور بانه، میرزا بیگ‌بن‌میرمحمد و پسر او، بوداق‌بیگ بود که پس از کشمکش با برادرانش به شاه طهماسب ] اوّل [ پناهنده شد و در قزوین درگذشت. پس از مرگ او، شاه طهماسب امارت بانه را به برادر او سلیمان بیگ سپرد (بدلیسی، ص 414ـ415). در 1018 یا 1019، شاه عباس اوّل بانه را، که آن موقع از توابع مراغه بود، به اسکندر سلطان از امرای کُرد تفویض کرد (اسکندر منشی، ج 2، ص 806، 814؛ منجم یزدی، ص 389)، ولی پس از مدتی، کُردان مکُری شورش کردند و در 1021، شاه عباس اوّل، قزلباشها را به فرماندهی سارو سلطان بیگدلی برای خواباندن شورش کُردهای بانه و فتح قلعة اسکندر که از شاه عباس روی برگردانده بود، فرستاد. او نزدیک به هفتصد تن از آنان را کشت و قلعه را فتح کرد؛ به قولی دیگر سارو سلطان، «حسن قلعه سی» از توابع بانه را که کُردها در آن اجتماع کرده بودند، همراه با شش قلعة دیگر متصرف شد و شورشیان کُرد را شکست داد و میراسکندر نیز فرار کرد (اسکندرمنشی، ج 2، ص 856ـ857؛ منجم یزدی، ص 413ـ414). ظاهراً پس از سقوط صفویان در 1145، نادرشاه به منظور بیرون راندن نیروهای عثمانی از مغرب ایران وارد بانه شد (استرآبادی، ص 201، 219). نادرشاه پس از بیرون کردن عثمانیها، دستور داد در بانه هر روز به وقت غروب آفتاب نقاره بزنند (مشیرالدوله تبریزی؛ ص 136ـ137؛ وقایع‌نگار کردستانی، ص 44). در 1235، به نوشتة جیمس ریج، شهر بانه با قلعة کوچکی «به روزه » ] به روژه [ خوانده می‌شد و جماعت فراوانی از یهود در آن به سر می‌بردند (ص 175). در 1243، در جنگ بین عثمانیها، محمودپاشا پس از شکست از سلیمان‌بیگ به ایران آمد و وارد بانه شد و عشایر کُرد را بر او شوراند (توکلی، ص 116). در 1288، مردم بانه، بر اثر بیماری طاعون، تلفات سنگینی را متحمل شدند (شلیمر، ص 433ـ455). در 1326، قشون عثمانی وارد بانه و در قلعة حکومتی ساکن شد و آن را قِشْله نامیدند (توکلی، ص 173). در جنگ جهانی اوّل (1332ـ1336)، قشون عثمانی اهالی بانه را برای دفاع از خلافت عثمانی بر ضد روسها برانگیختند، امّا از آنها شکست خوردند و بدنبال آن، روسها شهر بانه را تسخیر کردند و آن را آتش زدند (همان، ص 173ـ174؛ کسری، ص 30). در 1333، نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم بتلیسی وارد شهر بانه شدند و محمدخان حاکم آنجا را اعدام کردند (زَکی، ج 2، ص 414). در 1320 ش، در جنگ جهانی دوّم، ارتش سرخ وارد بانه شد و پس از مدتی ] احتمالاً به لحاظ توافقی که با انگلیسیها داشتند [ آنجا را تخلیه کرد (توکلی، ص 194ـ195). در 1323 ش، خان شورشی محمد رشید، شهر بانه را آتش زد (همان، ص 213ـ214؛ رزم‌آرا، ص 45). در 1324 ش، بازسازی شهر آغاز شد (همان، ص 214). در طول جنگ تحمیلی (آغاز 1359 ش)، این شهر آسیبهای فراوان دید و بارها، هواپیماهای عراقی بمبهای شیمیایی بر این شهر فروریختند (پارسادوست، ص 505، 512 ـ513، 518 ـ519، 618ـ619، 640).منابع : محمدمهدی‌بن‌محمد نصیر استرآبادی، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار؛ تهران 1341 ش؛ اسکندر منشی، تاریخ عالم‌آرای عبّاسی، تهران 1350 ش؛ بهرام امیراحمدی، متوسط میزان رشد سالانة جمعیت نقاط شهری کشور بین سالهای 1355-1365 در محدودة جغرافیایی سال 1365 (منتشر نشده)؛ ایران. وزارت راه و ترابری، دفترچة مسافات راههای کشور، تهران ] ؟ 1366 ش [ ؛ ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران 1316 ش؛ ایران. وزارت کشور، حوزه معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، تغییر نام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان فروردین ماه 1365 ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ ایران. وزارت معادن و فلزات. حوزه معاونت تجهیز و بهره‌برداری از معادن، فهرست معادن کشور: 1363 ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ شرف‌الدین‌بن‌شمس‌الدین بدلیسی، شرفنامه: تاریخ مفصّل کردستان ، چاپ محمد عبّاسی، تهران 1343 ش؛ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران ، تهران 1371 ش؛ جمال ترابی طباطبائی، سکه‌های اسلامی (دورة ایلخانی و گورگانی) ، تبریز 1347 ش؛ محمد رئوف توکلی، جغرافیا و تاریخ بانه: کردستان ، تهران 1363 ش؛ کلودیوس جیمس ریج، رحلة ریج فی العراق عام 1820 ، نقلها الی‌العربیة بهاءالدّین نوری، بغداد 1951؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 5: استان پنجم (کردستان) ، تهران 1355 ش؛ محمدامین زَکی، کورد و کوردستان ، بغداد 1350/1931، مهاباد ] بی‌تا. [ ؛ سازمان برنامه و بودجه استان کردستان، مطالعات جامع توسعه اجتماعی ـ اقتصادی استان کردستان ، 3: منابع آب ، (منتشرنشده)؛ سازمان جغرافیایی کشور، نقشة عملیات مشترک زمینی بانه ، تهران 1354 ش؛ همو، نقشة عملیات مشترک زمینی مهاباد ، تهران 1354 ش؛ شکراللّه‌بن‌عبداللّه سنندجی، تحفة ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان ، چاپ حشمت‌اللّه طبیبی، تهران 1366 ش؛ محمود کسری، تاریخ نظامی: جنگ بین‌المللی در مشرق زمین و جنگهای استقلالی ترکیه ، تهران ] ؟ 1318 ش [ ؛ مرکز آمار ایران، آمارگیری جاری جمعیت 1370: نتایج عمومی استان کردستان ، تهران 1371 ش؛ جعفربن‌محمدتقی مشیرالدوله تبریزی، رسالة تحقیقات سرحدّیه ، چاپ محمد مشیری، تهران 1348 ش؛ مصباح، «جغرافیای سنندج و کردستان»، فرهنگ ایران زمین، ج 28 (زمستان 1368)؛ جلال‌الدین‌محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال ، چاپ سیف‌اللّه وحیدنیا، تهران 1366 ش؛ یداللّه نجفی، جغرافیای عمومی استان کردستان، تهران 1369 ش؛ علی‌اکبر وقایع‌نگار کردستانی، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، چاپ محمدرئوف توکلی، تهران 1364 ش؛Johannes L.Schlimmer, Terminologie medico-pharmaceutique et anthropologique: Francaise-Persane , Teheran 1970.
