بالْخاش، بزرگترین دریاچة آسیای مرکزی پس از آرال * ، به وسعت 432 ، 18 کیلومترمربع، واقع در بخش شرقی جمهوری قزاقستان. رود ایلی و چندین رود کماهمیتتر به این دریاچه میریزند. رود ایلی از سمت مغرب وارد دریاچه میشود و 75 تا 80 درصد آب آن را تأمین میکند و رودهای کوچکتر از سمت مشرق به آن میریزند. این وضع جریان دایمی آب را از مغرب به مشرق سبب شده است. این دریاچه برای جغرافیدانان مسلمان در قرون پیشین ناشناخته بود. مؤلف گمنام حدود العالم (تاریخ تألیف: 372؛ مقایسه کنید با مارکوارت، ص سی) مینویسد که «ایلا (=ایلی) به دریای ایسیگول افتد» (ص 40). تا آنجا که اطلاع داریم، از جملة نویسندگان مسلمان، محمد حیدر (ص 366) تنها کسی است که در اواسط قرن دهم (ص 366) به وصف این دریاچه پرداخته است. این نویسنده دریاچة بالخاش را، که در آن زمان مرز میان سرزمین ازبکها (ازبکستان) و مغولها (مغولستان) بود، دریاچة آبی رنگ (کوکچه تنییز ـ تنکیز) نامیده و آن را دریاچهای با آب شیرین وصف کرده است اما دربارة طول و عرض آن به مبالغه گرویده و رود ولگا (اِتِل) را منشعب از آن دانسته است. نوشتة او دربارة مزة آب این دریاچه اهمیت دارد، زیرا همة جغرافیدانان عصر جدید بالخاش را دریاچة آب شور معرّفی کردهاند. در 1903، بخش ترکستانِ انجمن سلطنتی جغرافیایی روسیه تحقیقاتی را در این زمینه آغاز کرد. بر اثر این تحقیقات، که از طریق مطالعات مؤسسة دولتی آبشناسی در 1931 و بررسیهای مؤسسة علوم زمینشناسی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی در 1941 تکمیل شد، به تأیید رسید که بخش غربی آب دریاچه شیرین و برای آشامیدن و مصارف صنعتی مناسب است.قلموقها نخستین کسانی بودند که نام مغولی بالخاش را به این دریاچه دادند. این قوم در قرن یازدهم و نیمة نخست قرن دوازدهم بر این مناطق تسلّط داشتند. این نام با ضبط ' Balchas ، در نقشهای از دریاچه که نسبت به زمان خود بسیار دقیق است، و درجهداری سوئدی به نام رِنات کشیده، موجود است. این درجهدار از 1716 تا 1733 در سرزمین قلموقها به سر برده بود (نقشه دزونگاری اثر رِنات سوئدی به هنگام اسارتش در سرزمین قلموقها از 1717 تا 1733) .سرزمین پیرامون بالخاش متروک و بغایت خشک است. این دریاچه تا زمان انقلاب اکتبر روسیه، از نظر اقتصادی نقشی نداشت. اهمیّت این ناحیه، در 1936، با بنای یک شهر بزرگ صنعتی به نام بالخاش در کرانة خلیج کوچک برتیس در ساحل شمالی دریاچه آغاز شد. تأسیس کارخانة ذوب مس در این ناحیه در 1937، که شهر بالخاش پیرامون آن گسترش یافت، در توسعة اقتصادی آن اهمیت اساسی داشته است. بالخاش از طریق راهآهن به کلیة مراکز عمدة قزاقستان و آسیای مرکزی متصل است. دامداری و کشت برنج در بخش سفلای رود ایلی بر اهمیّت اقتصادی این ناحیه افزوده است و تهیة کنسرو ماهی دوّمین صنعت شهر بالخاش به شمار میرود. از 1970 از جریان آب رود ایلی برای تولید برق استفاده شد. بر طبق سرشماری 1983، جمعیت شهر 000 ، 80 نفر بوده است.منابع: حدود العالم ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340 ش؛Muhammad Haydar, Tar i ¦ kh -i Rash i ¦ d i ¦ ,trans.by E.D.Ross; J. Marquart, Osteuropجische und Ostasiatische Streifzدqe ; J. G. Renat, Carte de la Dzoungarie dressإe par le suإdois Renat pendant sa captivitإ chez les Kalmدks de 1717 ب 1733 , ed. Russ. Imp. Geog. Society, St. Petersburg 1881.
