بالابان آقا، مسجد ، مسجدی در استانبول، تبدیل شده از بنای کهنی متعلق به روم شرقی. ایوانسرایی می‌گوید: تبدیل شده از کلیساست. واقف آن در فتح ] استانبول [ ، سرکردة محافظان تازیهای سلطنتی (سگبان‌باشی) بوده است. وظیفة (مخارج) آن از محل مسجد ایاصوفیه تأمین می‌شود (ج 1، ص 62). در ) دفتر آمار موقوفات استانبول ( ، بالابان آقابن‌عبداللّه، صاحب وقف معرفی شده و وقفنامة آن در صفر 888، با امضای «سراج‌النائب» تنظیم یافته است. از شخصیت تاریخی بالابان آقا اطلاعی در دست نیست، اما احتمال دارد همان بالابان پاشای بادِره‌ای باشد که در فتح استانبول سگبان‌باشی بود و پس از فرماندهی نبرد آلبانی، کشته شد.ده باب حجره، سه باب دکان و یک باب دبستان ضمیمة مسجد بوده که تا 953، ده فقره موقوفة دیگر نیز بر آن افزوده شده بود. خانقاه «مسلمان دده» نیز از موقوفاتی بود که در کنار این مسجد احداث و به آن ملحق شده بود. این بنای کهن در اصل، مقبرة خانوادگی یا آرامگاه قدیسی مسیحی، متعلّق به قرن پنجم میلادی، بود که در یکی از دوره‌های متأخر روم شرقی، به صورت نیایشگاه یا «نمازخانة خصوصی » درآمده بود. سپس در اجرای سیاست احیای بناهای مخروبة روم شرقی، به مسجد تبدیل شد. با توجه به طراحی آن، و وجود شش قبر در زیرزمین آن که در اثنای تخریب کشف شد، می‌توان احتمال مقبره بودنش را نیز مطرح کرد. ادّعا و گمان عدّه‌ای که گفته‌اند: بنا بقایای صومعه و کلیسای کوراتوروس و به عنوان مشابه کلیسای حاوی مرقد حضرت عیسی علیه‌السّلام در قدس، همچنین محل غسل تعمید یا کتابخانة صومعه‌ای بوده، بی‌اساس است.مسجد بالابان آقا، که در حریقهای مختلف خسارات فراوان دیده و هر بار مرمّت شده بود، در 25 رجب 1329/ 23 ژوئیه 1911، در یک آتش‌سوزی خراب شد و ادارة اوقاف ترکیه در 1309 ش/1930 سنگهای آن را به فروش رساند؛ و پس از فروریختن دیوارها، بر اثر کاوش ادارة موزه‌های استانبول، زیرزمین آن کشف شد. چندی بعد مسجد قربانی طرح توسعة شهر شد و تنها نام محلّة بالابان آقا، از آن باقی ماند.منابع : استانبول وقفلری تحریر دفتری 953 (1546) ، ص 153ـ 154؛ حسین ایوانسرایی ، حدیقة الجوامع، استانبول 1281؛E. Hakki Ayverdi, 19. .Asurda Istanbul Haritas i . Istanbul 1958, sec. C2; idem, Fatih Devri Sonlar i nda I stanbul Mahalleleri, Istanbul 1958, 14; C.Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1909, 12, 42 ;I stanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1946-1949, s.v. "Balaban Ag § a Mescidi" (by Semavi Eyice); Arif Mدfit Mansel,"Balaban Ag § a Mescidi Hafriyat â ", Tدrk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi , lll (1936), 49-73; idem, "The Excavations of the Balaban Agha Mesdjid", The Art Bulletin, xv (1933), 210-229; Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul, Pennsylvania 1976, 25-27; A. von Millingen, Byzantine Churches of Constantinople, London 1912, 265-267; W. Mدller, Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbul, Tدbingen 1977, 98-99.
