بافْق ، شهرستان و شهری در استان یزد.1) شهرستان بافق ، در مشرق استان یزد، در جنوب کویرلوت قرار گرفته است. از شمال و شمال غربی به شهرستان اَردکان، از شمال شرقی به شهرستان طبس، از مشرق به شهرستانهایِ کرمان و زرند، از جنوب به شهرستان رفسنجان و از مغرب به شهرستانهای یزد و مِهریز محدود است. کوه بافق (بلندترین قله: 202 ، 2 متر) و بدبخت کوه (بلندترین قله: 249 ، 2 متر) در مغرب آن واقع است . رودِ شور، که از دهستان نُوقِ رفسنجان سرچشمه می‌گیرد، از این شهرستان می‌گذرد و به چالة بافق (یا کویر دَراَنْجیر) در مغرب شهر بافق، می‌ریزد. بافق منطقة خشک است. رطوبت آن در تابستان به 5 و در زمستان به 15 درصد می‌رسد. بارندگی سالیانه از 10 تا 20 میلیمتر است. بادهای محلی، با طوفانهای سخت، در بهار و تابستان و پاییز از شمال غربی به جنوب شرقی می‌وزد. دهکده‌های جنوب شرقی بافق در دامنة کوهستان، و روستاهای غربی آن در دشت قرار دارد. آب زراعی آنها از چند رشته قنات تأمین می‌شود. محصولات عمدة آن گندم و جو و پنبه است. باغداری و کشت زعفران و خرما در شهرستان بافق رواج دارد و خرمای آن صادر می‌شود. از گیاهان رنگی روناس در آن می‌روید. پرورش گوسفند، بز و بویژه شتر از فعالیتهای دامپروری این شهرستان است.جادة خاکیِ یزد ـ بافق، به طول 120 کیلومتر، و جادة خاکی بافق ـ بِه'اباد، به‌طول 100 کیلومتر، در آن امتداد دارد. راه‌آهن یزد به کرمان و راه اصلی یزد به بافق از آن و از کویر بافق می‌گذرد.سنگ آهنِ معادن غنی آن، پس از استخراج، با قطار به کارخانة ذوب آهنِ اصفهان منتقل می‌شود. معدن سرب در زیرکان (مشرق بافق)، معادن آهن و منگنز در کوه چُغارت (شمال شرقی شهر بافق) و معدن مس در بهاباد قرار دارد.در تقسیمات کشوری 1316 ش جزو بخشهای شهرستان یزد در استان دهم (اصفهان)، و در تقسیمات کشوری 1366 ش جزو شهرستانهای استان یزد و مشتمل بر بخشهای مرکزی (حومه) و بهاباد بوده است.جمعیت شهرستان بافق در سرشماری 1365 ش، 273 ، 36 تن بوده است، که 4ر66 درصد آن شهرنشین و 6ر33 درصد آن روستانشین بوده‌اند. اهالی آن مسلمان و شیعی مذهب‌اند.2) شهر بافق ، مرکز شهرستان (جمعیت طبق سرشماری 1365 ش، 516 ، 20 تن)، در 113 کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد و در ارتفاع حدود 985 متری قرار دارد. هوای آن گرم و آبش قدری شور است. دمای آن در تابستان به 48 درجه و در زمستان به 7 درجه می‌رسد. رودخانة شور از مغرب آن می‌گذرد. اراضی اطراف شهر با سی رشته قنات آبیاری می‌شود. شهر و حومة آن پوشیده از نخل و نخلستان است. در این شهر قالیهایی با طرحهای کاشانی، اصفهانی و کرمانی بافته می‌شود. راه‌آهن بافق به بندرعباس (از طریق سیرجان) احداث شده است. این راه‌آهن، که به طول 635 کیلومتر به صورت دو خطه پیش‌بینی شده، در کیلومتر 316 (از مبدأ بندرعباس) انشعابی به‌طول 11 کیلومتر به معدن سنگ آهن گل گهر در مغرب، در کیلومتر 430 (از مبدأ بندرعباس) با انشعابی دیگر به‌طول 43 کیلومتر به معادن مس سرچشمه در مشرق و در کیلومتر 490 نیز انشعابی (از مبدأ بندرعباس) به‌سوی شهر کرمان دارد. با احداث این راه‌آهن، بندرعباس از طریق بافق به شبکة سرتاسری راه‌آهن ایران متصل شده است (ایران. وزارت راه و ترابری، ص 5؛ «فصلنامة آشنایی با پروژه راه‌آهن دو خطة بندرعباس ـ بافق»، ص 18 و 19). بافق با راه اصلی به یزد و با جاده به بهاباد و کوهبنان و رفسنجان متصل است. شهرک مسکونی آهن شهر، که نزدیک معدن بزرگ سنگ آهن ایران در چُغارت احداث شده است، در 9 کیلومتری شمال شرقی بافق قرار دارد. با عملیات کشف و استخراج معدن آهن در این ناحیه، شهر بافق چهرة صنعتی به‌خود گرفت و جمعیت آن رو به افزایش گذاشت.تاریخ بافق در قرون نخستین اسلامی روشن نیست، امّا قطعاً این شهر در عصر سلجوقیان بوده (محمدبن‌ابراهیم، ص 40، 109، 180). در نیمة دوم قرن ششم، در دورة استیلای حکّام غُز بر کرمان، بافق و بهاباد و کوهبنان و راور نقاطی بودند که به اتابک یزد سپرده شد (همان، ص 180). در عصر شاه عباس صفوی (حک : 996ـ1038)، از تفنگچیان بلوک بافق یاد و گفته شده است که در محاربه با عثمانی (1016) در نواحی قفقاز خدماتِ نمایان کرده‌اند (وزیری کرمانی، ج 2، ص 622). در عصر صفوی حکومت بافق و بهاباد یکی بوده است. در همان عصر قصبة بافق توسعه یافته و باغ و عمارت و قصر و مصلاّ ی بزرگی در آن احداث شده است . بافقی، مورخ قرن یازدهم، از بافق با عنوان «قصبة طیبه» و «دارالشجاعه» یاد کرده است (ج 3، ص 276ـ281، 293). در قرن سیزدهم «دیهی از اعمال یزد» بوده، و شیروانی در نیمة اول همان قرن، آنجا را ناحیه‌ای مستحکم با هوای گرم وصف کرده است (ص 130).بافق زادگاه مشاهیری چون وحشی بافقی * ، مولانا فخرالدین احمد بافقی * ، مولانا شرف‌الدین علی بافقی * ، مولانا محمدزمان رونقی * و محمد بافقی * بوده است. آرامگاه امامزاده عبداللّه‌بن‌موسی‌کاظم علیه‌السّلام، که تاریخ بنای آن به بیش از 7 قرن پیش می‌رسد، زیارتگاه مردم بافق و نواحی اطراف است.منابع: «آشنایی با پروژه راه‌آهن دو خطة بندرعباس ـ بافق»، فصلنامة راه و ترابری ، سال اول، ش 1 (پاییز 1370)؛ ایران. وزارت جهاد سازندگی. واحد آمار و برنامه‌ریزی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان یزد، تهران 1363 ش ؛ ایران، وزارت دفاع. ادارة جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 83: یزد ، تهران 1369 ش؛ ایران. وزارت راه و ترابری. معاونت ساختمان و توسعة شبکة راه‌آهن، گزارش راه‌آهن بافق ـ بندرعباس ، تهران 1371 ش؛ ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان‌ماه 1316 ، تهران 1316 ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، تهران 1329ـ1331 ش، ج 3؛ ایران. وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ محمدمفیدبن‌محمود بافقی، جامع مفیدی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1340ـ1342 ش؛ حسینعلی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 10: استان دهم (اصفهان) تهران 1355 ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان السّیاحة ، تهران ] 1315 ش [ ؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ 1311 ش، ج 2؛ محمدبن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان ، چاپ باستانی پاریزی، تهران 1343 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان بافق ، تهران 1368 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، نتایج تفصیلی: شهرستان بافق ، تهران 1368 ش؛ احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان ، چاپ باستانی پاریزی، تهران 1364 ش.
