باغی (1) ، در اصطلاح فرشبافی ایران، طرحی که در آن نقش خیالی و نمادین بهار و بهشت به صورت باغی با صفا و پرگل و گیاه، با پرندگان خوش نقش و نگار و جانوران بالدار و شگفت آفرینش کشیده میشود. این نقش را میتوان بازتابی از اشتیاق و گرایش به گل و سبزه و گیاه در هوای گرم و خشک فلات ایران نیز تلقی کرد. قالی تاریخی و مشهور بهارستان یا بهارخسرو، چنانکه از نامش برمیآید، همین نقش را داشته و گواه خوبی بر قدمت آن است. در طبری، در فصل گشایش مداین، دربارة این فرش آمده است: «اندر خزینه فرشی بود یک بساط، سیصد رش بالا اندر شصت رش پهنا، و آن را فرش زمستانی خواندندی و مَلِکان عجم آن را اندر زمستان باز کردندی و بر وی نشستندی بدان وقت که اندر جهان سبزی و شکوفه نماندی... چنانکه چون بنگریستندی پنداشتندی که مَبْقَله ] سبزهزار [ است یا کشتزاری و اندر آن همة گوهرها اندر نشانده به رنگ ] هرچه [ اندر همة جهان اسپرغم است و شکوفه» (بلعمی، ج 1، ص 466؛ رجوع کنید به طبری، سلسلة اوّل، ص 2452). شاید «غالی و پرنون» یا «قالی پرنون» در یکی از ابیات منسوب به رودکی (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «پرنون») نیز اشارهای به همین طرح باشد.طرح باغی در دورة صفویه رواج خاص یافت. امروزه از قالیهای موجود با این طرح، تعداد کمی به قرن یازدهم (یا اندکی پیش از آن) و بقیه به قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم متعلقاند. این قالیها شهرت جهانی دارند و در موزههای مختلف جهان چون ویکتوریا و آلبرت در لندن، هنرهای زیبا در وین، پنسیلوانیای امریکا، جیپورِ هند، کراکوی لهستان، هنرهای تزیینی در پاریس، ملی ایران و فرش ایران در تهران، آستان قدس رضوی در مشهد و مجموعههای خصوصی نگهداری میشوند.در اکثر طرحهای باغی دو محور اصلی به صورت دو جوی آب،در برخورد با هم زمینة قالی را چهاربخش کرده است، که خود طرحیکهن و اساس هندسی طرحریزی باغهای ایرانی است و از اندیشههای قدیم مردم آسیا سرچشمه گرفته است. براساس این اندیشه، عالم وجود به چهاربخش تقسیممیشده و چهار رودخانة بزرگ آنها را از هم جدا میکردهاست(رجوع کنید به باغ * ) و این، بطلان نظر کارشناسانی چون سیسیل ادواردز را ثابت میکند که نقشهای قالی ایران را دارای پیام و مفهوم خاص و نمادین نمیدانند.در قالی باغی موجود در موزة پنسیلوانیا، قسمتهای چهارگانة باغ با نهر از هم جدا شده و در هر قسمت، نقشهایی از درخت و گل دیده میشود. نمونة موجود در موزة جیپور هند در اوایل قرن یازدهم یا اندکی پیش از آن، در حومة اصفهان بافته شده و ملهم از باغهای زمان شاهعباساست (رجوع کنید به باغ * ). این قالی زربفت، که از آنِ مقبرة شیخ صفیالدین اردبیلی بوده و به عنوان تحفهای نفیس به کاخ عنبر مهاراجة جیپور آورده شده است، دارای نقش گلهای رنگین،نهرهایی با ماهیان شناور و پرندگانی نشسته بر شاخ درختان یا در حال پرواز است (ویلبر، ص 40ـ42) و در حاشیة آن کتیبهای با مطلع غزلی از حافظ: «میخواه و گل افشانکن از دهر چه میجویی»، بافته شده است. قالی موجود در موزة هنرهای تزیینی پاریس نیمة فرشیاست دارای طرح باغ و ترنج و نقشهای ریزتر از معمول و نیمة دیگر آن در کلیسای کراکوی لهستان نگهداری میشود (ویلسن، ص 190ـ191). رنگ زمینة آن نخودی و نقش آن ترنجی با دو کلاله در هر دو سو و باغی پرگل و پرنده و درخت و حیوان است با حاشیهای ارغوانی و به اندازة 10ر4*35ر2 متر. فرش باغی روستایی موجود در موزة وین شاید قدیمیترین قالی با نقش باغ باشد که به نظر پوپ، محل بافت آن هریس در شمال غربی ایران بوده است. نهرهای پر از ماهی آن را به شش بخش تقسیم کرده است. در محوطههای بزرگتر، اردکها در کمین ماهیها هستند و هر بخش دارای ترنجی است که با اشکال پرنده، آهو و درختهای گلدار زینت یافته است.دو قالی موجود در موزة ملی ایران یکی با زمینة فیروزهای مایل به سبز و نقش درختان سرو و بوتههای گل، از مجموع قالیهای متعلق به مقبرة شاهعباس و کار استاد نعمتاللّه جوشقانی است که نامش در بافت قالی آمده است و دیگری از مقبرة شیخ صفیالدین اردبیلی، ابریشمی با زمینة نخودی روشن و به اندازة 27ر2*62ر1 متر است.امروزه بافت قالی با نقش باغی از رواج افتاده و نمونههای قدیم آن کمیاب شده است.منابع : حسن آذرپاد، فضلاللّه حشمتی رضوی، فرشنامة ایران ، تهران 1372ش؛ محمدبنمحمدبلعمی، تاریخنامة طبری ،چاپ محمد روشن، تهران 1366 ش؛ علیرضا حیدری، «قالیبافی در ایران»، سخن ، دورة دهم، ش 4 (تیر 1338)، ص 353؛ علیاکبر دهخدا، لغتنامه ، 1325ـ 1346 ش؛ محمدبنجریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست، تهران 1965؛ ارنست کونل، هنر اسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری، تهران 1355 ش، ص 192؛ دونالد نیوتن ویلبر، باغهای ایران و کوشکهای آن ، ترجمة مهیندخت صبا، تهران 1348 ش؛ ج. کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1366 ش.
