باغْنُوی شیرازی (ملاحبیباللّه معروف به ملامیرزاجان)، از علمای ایرانی در قرن دهم هجری، متبحّر در علوم عقلی. باغنوی (که برخی از مؤلفان، از جمله حاجیخلیفه، ذیل «رسالة فی اثبات الواجب» اشتباهاً «باغندی» ضبط کردهاند) منسوب است به باغِ نو، محلهای در شیراز که نام آن بارها در شدّالازار و شیرازنامه آمده است.به گفتة شیخ ابوالقاسم قاسمی کازرونی، مؤلفِ سُلَّم السَموات ، که قدیمیترین شرح حال او را نوشته است، ملامیرزاجان نزد جمالالدین محمود شیرازی، که افضلِ شاگردان غیاثالدین منصور دشتکی * شیرازی و نیز از شاگردان پدرش امیر صدرالدین محمد بوده، تلمّذ کرده است. (فسائی، ج 2، ص 46ـ47، به نقل قاسمی کازرونی؛ اسکندرمنشی، ص 119؛ در متن چاپی عالم آرای عباسی ، کمالالدین محمود به جای جمالالدین محمود آمده و گفته شده که او شاگرد بیواسطة جلالالدین محمد دوانی بوده است). عبداللّهبنعیسی افندی اصفهانی، که شرح حال باغنوی را به قسم دوم کتاب خود (قسمت چاپ نشدة مخصوص علمای اهل سنت) واگذاشته است، در شرح حال ملاعبداللّهبنشهابالدین حسین یزدی شهابادی میگوید که او با ملااحمداردبیلی * (مقدّس اردبیلی) و مولی میرزاجان باغنوی نزد جمالالدین محمود، شاگرد علامة دوانی * ، علوم عقلیّه میخواندند (افندی اصفهانی، ج 3، ص 191). همین مطلب را خوانساری (ج 1، ص 82) در شرح حال مقدّس اردبیلی نوشته و افزوده است که مقدّس اردبیلی و ملامیرزاجان همسایه بودهاند. اما اینکه در ضمن شرح حال ملامیرزاجان (ج 3، ص 12) او را معاصر جلالالدین دوانی میداند اشتباه است، زیرا تاریخ مرگ دوانی 908 است و باغنوی در دهة آخر قرن دهم درگذشته است.باغنوی، با اینکه سنیمذهب («اشعری شافعی»، خوانساری، ج 3، ص 12) بود، به گفتة اسکندربیگ منشی، در زمان شاه طهماسب (حک : 930ـ984) «در خطة شیراز بر مسند تدریس تمکّن داشت» و بیشتر شاگردان او به مقام مدرّسی رسیدند. در زمان شاهاسماعیل دوم (حک : 984ـ985)، نزد او به قزوین رفت و در ظلّ حمایت شاه صفوی، که خود مظنون به تسنّن بود، از اظهار مذهب خود ابایی نداشت. بدین جهت، پس از مرگ اسماعیلدوم نتوانست در ایران بماند و به جانب ماوراءالنهر و هندوستان رفت و در آن دیار درگذشت (ص 119). اسماعیلدوم در 13 رمضان 985 درگذشت و باغنوی، به گفتة قاسمی کازرونی در 988 در لار بوده و میخواسته از آنجا به هندوستان برود (ص 128)، بنابراین پس از مرگ اسماعیلدوم سه سال در ایران مانده و آنگاه به هندوستان و از آنجا به ماوراءالنهر سفر کرده است.وفات ملامیرزاجان در 995 (همانجا؛ قمی، ج 2، ص 1072، ذیل اختلافات نسخة برلین با نسخة اصلی) یا 994 (حاجیخلیفه، ج 1، ص 842)، در ماه رجب (همانجا) در بخارا (قمی، همانجا) اتفاق افتاده است. چون قاضی احمد قمی * عمر او را هنگام مرگ متجاوز از شصت سال میداند، تولد او باید در حدود 930 باشد.نوشتههای باغنوی، بر طبق معمول فضلای آن عصر، بیشتر در تحشیه و تعلیق کتب متقدّمان است. تألیفات او را قمی در حدود دوازده جلد گفته است که بعضی را در ایران و بعضی را در ماوراءالنهر نوشته است. از جملة تألیفات او در ایران است: حاشیه بر «اثباتواجب» جلالالدین دوانی که آن را در نیمةذیحجة 983 نوشته است (این کتاب که، آغاز آن در کشفالظنون ضبط شده است، حاشیه بر رسالة قدیمة «اثبات واجب» دوانی است، نه آنچنانکه قاضیاحمد گفته است، بر رسالة جدیدة او)، حاشیه بر حاشیة خطائی، حاشیه بر حاشیة مطالع ، حاشیه بر حاشیة تصدیقات مطالع ، حاشیه بر شرح حکمةالعین ، حاشیه بر حاشیة قدیم علامة دوانی (نوشتة مولانا حنیفی). از جملة تألیفات او در ماوراءالنهر است: حاشیة مطول ، حاشیة شرح مواقف ، حاشیه بر مبحث «حال» شرح جامی بر کافیه . حاجیخلیفه کتابی بهنام اُنموذج الفنون را به او نسبت میدهد. خوانساری (ج 3، ص 12) کتاب الردود و النقود را نیز تألیف او میداند، در صورتی که این کتاب شرح امام اکملالدین محمدبنمحمود البابُرتی * (متوفی 786) بر مختصرالاصول ِ عضدی است.باغنوی حاشیهای بر شرح مختصر ِ عضدی دارد که حاجیخلیفه آن را ذیل «منتهی السئول» نقلکرده و از آن دو نسخه (به ش 685 و 686) در کتابخانة مدرسة «سپهسالار جدید» موجود است. در حواشی شرح تجرید قوشچی (چاپ سنگی تهران) بعضی حواشی از ملامیرزاجان چاپ شده که ظاهراً همان است که حاجیخلیفه ذیل «تجریدالکلام» آورده و گفتهاست که «از جملة حواشی بر شرح جدید و حاشیة قدیمه، حاشیة محقق ملامیرزاجان شیرازیاست که قبول افتادهاست و میان طلاب دست بدست میگردد و تا مباحث جواهر و اَعراض است».حاج ملاهادی سبزواری در شرح منظومة حکمتِ خود (ص 206ـ207) در فصل «طبیعیات» مطلبی از باغنوی در ردّ بر دوانی دربارة فرق تقسیم عقلی و تقسیم وهمی دارد.منابع : اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی ، چاپ سنگی تهران 1314، چاپ افست تهران 1364 ش؛ عبداللّهبنعیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و فیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی، قم 1401؛ معینالدین جنیدبن محمود جنید شیرازی، شدّ الازار فی حط الاوزار عن زوار المزار ، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران 1328 ش؛ مصطفیبنعبداللّه حاجیخلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت 1402/1982؛ ضیاءالدین حدائق شیرازی، فهرست کتابخانة مدرسة سپهسالار ، تهران 1313ـ1318 ش، ج 1؛ محمدباقربن زینالعابدین خوانساری، روضاتالجنات ، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، قم 1390ـ1392؛ احمدبنابیالخیر زرکوب شیرازی، شیرازنامه ؛ تهران 1310 ش؛ هادیبن مهدی سبزواری، شرح منظومه ، چاپ سنگی تهران 1298؛ حسنبن حسن فسائی، تاریخ فارسنامة ناصری ، چاپسنگی تهران 1313؛ ابوالقاسمبن ابیحامد قاسمی کازرونی، سلم السموات ، تهران 1340 ش؛ احمدبن حسین قمی، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی، تهران 1359ـ1363 ش؛ علاءالدین علیبنمحمد قوشچی، شرح تجرید العقائد ، چاپ سنگی تهران 1285.
