باطوم (یا باتومی )، بندر و شهری در مغرب جمهوری گرجستان. بندر و شهر باطوم (جمعیت طبق سرشماری 1362 ش، حدود 000 ، 129 تن)، مرکز جمهوری خودمختار آجارستان در مغرب گرجستان، در جنوب شرقی دریای سیاه و جنوب‌غربی رشته کوههای قفقاز، در دشتی هموار و حاصلخیز واقع است. بندر پُتی در حدود 59 کیلومتری شمال آن قرار دارد و خط مرزی گرجستان و ترکیه از پانزده کیلومتری جنوب آن می‌گذرد. رود چوروخ * نیز در نزدیکی جنوب‌غربی آن به دریای سیاه می‌ریزد. آب و هوای آن گرم و مرطوب است و در اقلیم زیراستوایی قرار دارد. در آنجا مرکبات، بامبو (نی) و اوکالیپتوس به عمل می‌آید و در نه کیلومتری شهر، باغ بزرگ نباتات دایر است.بندر باطوم از مراکز صدور نفت و از بندرهای مهمّ دریای سیاه و دارای باراندازهای بزرگ است و با راه‌آهن به بندر باکو متصل است. دارای پالایشگاه نفت، کارخانه‌های ماشین‌سازی و کشتی‌سازی، و فرودگاه بین‌المللی است و لنگرگاه طبیعی آن از قدیم شهرت دارد.ساکنان باطوم از اقوام گوناگون‌اند. مسلمانان فعلی (آجارها، لازها، ترکها) در مقایسه با روسها، یونانیها، ارمنیها و گرجیها در اقلیت‌اند، امّا روستاهای این ناحیه هویّت اسلامی دارد و بیشتر اهالی مسلمان‌اند.پیشینه . بنابر روایات هردوت، سکاها (اقوام ایرانی‌نژاد) از طریق آزووْ (آزُف) به ولایت باطوم آمده‌اند (پیرنیا، ج 1، ص 184). باطوم در دورة هخامنشیان، از متصرفات پادشاهان هخامنشی شمرده می‌شد. این شهر در محل بندرگاه قدیمی رومی باتوس ، که احداث آن را به آدریانوس (117ـ 138) نسبت می‌دهند، بنا شد ( د. ا. د. ترک ، ذیل «باطوم»). بعدها یوستی نیانوس (حک : 527 ـ 565) از پادشاهان روم شرقی آنجا را تصرف کرد و پس از بنای دژ پترا در شمال آن، باتوس اهمیّت خود را از دست داد. ( د. اسلام ، ذیل «باتومی») و مدتی بعد، جزو متصرفات پادشاهان لز * شد.در 22/643، حبیب‌بن‌مسلمه، سردار مسلمان، گرجستان و از جمله باطوم را به صلح گشود ] و این شهر [ به دست مسلمانان افتاد (ابن‌اثیر، ج 3، ص 10، 14؛ بلاذری، ص 201). در اواخر قرن چهارم/دهم، باطوم جزو حکومت متّحد گرجستان شمرده می‌شد و پس از تجزیة امپراتوری گرجستان، امیران «متاوار »های گوری در آنجا مستقر شدند. در قرن نهم/پانزدهم، شهر و ناحیة باطوم مدتی در دست سلاطین عثمانی بود، و از 1036/1627 جزو متصرفات عثمانی شد و ظاهراً از همین دوره، اسلام در آنجا رواج یافت. در اوایل سلطنت سلطان احمد سوّم (حک : 1115ـ1143) مردم گرجستان شورش کردند و از پرداخت مالیات سر باز زدند، ولی شورش سرکوب شد و عثمانیها در باطوم و چند جای دیگر قلعه‌هایی بنا نهادند (هامر ـ پورگشتال، ج 4، ص 2936). در زمان سلطنت عبدالعزیز عثمانی (حک : 1277ـ1293) مسجد جامعی به نام عزیزیّه در باطوم ساخته شد (سامی، ذیل «باطوم»). در 1295/1878، قشون روسی بندر و شهر باطوم را تصرف کردند (اعتمادالسلطنه، ج 3، ص 1975، 1989) و در 29 شعبان/ 28 اوت همان سال، به موجب عهدنامة سان استفانو ، باطوم به آنان واگذار گردید، امّا بعدها باز جزو گرجستان شد. در رجب 1336/ آوریل 1918، قشون عثمانی باطوم را اشغال کرد و سال بعد سپاهیان انگلیس وارد آنجا شدند ( د. اسلام ، همانجا). در رمضان 1337/ ژوئن 1919، انگلیسیها باطوم را تخلیه کردند. پس از آن جمهوری گرجستان تأسیس شد ولی بعد از مدت کوتاهی، سقوط کرد و حزب کمونیست قدرت را به دست گرفت و گرجستان جزو اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی شد. در 6 رجب 1339/16 مارس 1921، بر اثر معاهده‌ای بین دولت ترکیه و شوروی، قسمتی از گرجستان به نام قارْص * و اَرْدَهان * به ترکها واگذار شد و باطوم همچنان در گرجستان باقی ماند و در 9 شوال/16 ژوئن همان سال، مرکز جمهوری سوسیالیستی آجارستان شد (همانجا).منابع : ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛ محمدحسن‌بن‌علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1363ـ1367 ش؛ کلیفورد ادموند بازورث، سلسله‌های اسلامی ، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران 1349 ش؛ احمدبن‌یحیی بلاذری، فتوح البلدان ، بیروت 1988؛ حسن پیرنیا، ایران باستان ، تهران 1369 ش؛ شمس‌الدین سامی، قاموس اعلام ، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛ یوزف فون هامر ـ پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة زکی علی‌آبادی، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1367ـ1369 ش؛EI ., s.v. "Batumi" (by Ch. Quelquejay); Great Soviet Encyclopedia , NewYork 1973-1983, s.v."Batumi"; The Times atlas of the world , London 1985; Tدrkiye Diyanet Vakfi I slہm Ansiklopedisi , Istanbul 1988-, s.v. "Batum" (by I dris Bostan).
