بازنشستگی (یا تقاعد)، دورة کاهش فعالیت تولیدی یا خدماتی فرد، معمولاً به سبب خستگی ناشی از کار یا کهولت. فرد بازنشسته در زمان حیات شخصاً از حقوق بازنشستگی استفاده می‌کند و بعد از او، بازماندگانش از این حق، که حقوق وظیفه یا مستمری نام دارد، بهره‌مند می‌شوند.الف. تاریخچة بازنشستگی در ایران.در تشکیلات اداری و نظامی هخامنشیان، نوعی از خدمات کشوری وجود داشت که بازنشستگی را نیز شامل می‌شد؛ به گونه‌ای که هر فرد درباری، چون به هفتاد سالگی می‌رسید، از خدمت کناره‌گیری می‌کرد و مبلغی معادل دستمزد ایّام اشتغال به او تعلق می‌گرفت. در دربار خلفای عباسی، از وجوهی که در بیت‌المال به عنوان خمس و زکات جمع‌آوری می‌شد، به کسانی که در جنگ ناقص‌العضو می‌شدند یا در حین انجام خدمت دولتی درمی‌گذشتند مقرّری ماهیانه پرداخت می‌شد (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265؛ ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 5).بازنشستگی به گونه‌ای که اکنون در ایران معمول است، پدیدة نسبتاً نوظهوری است که بیش از یک قرن سابقه ندارد. در 1327، قانونی به نام «قانون وظایف» دربارة حقوق وظیفه به تصویب مجلس اوّل رسید که به موجب آن، تنها بازماندگانِ کارمندانِ رسمی دولت حق تقاعد دریافت می‌کردند. حقوق وظیفه هم نیمی از مقرری متوفّی بود که از محل درآمد عمومی پرداخت می‌شد و در ایّام خدمت مستخدم مبلغی از مقرری او کسر نمی‌شد. هر وزارتخانه‌ای مسئول پرداخت این وظیفه به ورّاثِ کارمندانِ خود بود و معمولاً از پانصد تومان وجه‌نقد و ده خروار جنس در سال تجاوز نمی‌کرد. برای پرداخت مقرریهای بیش از آن، وزیر مسئول و مجلس شورا تصمیم می‌گرفتند. این وظیفه تنها به مدت پانزده سال به مستمری‌بگیران (عیال، اولاد، پدر، مادر و نوادگان تحت تکفل متوفّی) پرداخت می‌شد. سهم وَرَثة اناث، نصف سهم ذکور بود (ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 6؛ سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265).از آنجا که «قانون وظایف» مصوب 1327 قانون جامعی نبود، در 22 قوس (آذر) 1301 ش، در دورة رییس‌الوزرایی قوام‌السلطنه، اولین قانون استخدامی کشور به تصویب مجلس شورای وقت رسید و بازنشستگی جنبة قانونی پیدا کرد و نخستین احکام آن در فروردین 1302 ش صادر شد. پیش از آن، سلاطین قاجار تنها به افراد خاصی، نظیر شاهزادگان، مقربان شاه و فرزندان بعضی از امنای دولت، مستمری می‌پرداختند که شباهتی به حقوق بازنشستگی نداشت. در زمان مظفرالدین‌شاه (حک : 1313-1324)، عدة مستمری‌بگیران بیشتر شد، به گونه‌ای که پس از مشروطیّت، کمیسیون قوانین و مالیة مجلس برای تعدیل بودجه، ناگزیر به تقلیل یا حذف بعضی از آنها شد. اما پس از انقراض قاجاریه، پرداخت این گونه مستمری بکلی قطع شد.ب. انواع بازنشستگی در قانون استخدام کشوری.(1) بازنشستگی به مفهوم عام. مستخدمان رسمی با داشتن سی سال سابقة خدمت قابل قبول، بازنشسته می‌شوند. ادامة فعالیت این افراد، در صورت نیاز دستگاه و با موافقت خود آنان، امکان‌پذیر است (ایران. قوانین و احکام، 1369 ش، ص 745-746). (2) بازنشستگی به تقاضای مستخدم و موافقت دستگاه. مستخدمان رسمی مرد با 25 سال سابقة خدمت در پنجاه سالگی و مستخدمان زن با همان مدت خدمت در 45 سالگی بازنشسته می‌شوند. همچنین به موجب قانون مصوب اول آذر 1367 ش، وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی می‌توانند مستخدمان رسمی معلول و کارکنان مشاغل سخت را، براساس درخواست آنان و تصویب شورای امور اداری و استخدامی، بازنشسته کنند. این کار با افزودن سنوات خدمت ارفاقی، که مدت آن برحسب نوع و میزان معلولیّت و بیماری مشخص شده (حداقل سه سال) و نیز بدون پرداخت کسور بازنشستگی، تنها به لحاظ احتساب حقوق تقاعد، صورت می‌گیرد (ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 23). مستخدمان آماده به خدمت می‌توانند قبل از خاتمة یک سال از زمان آمادگی به خدمت، تقاضای بازنشستگی کنند. همچنین صاحبان مشاغل سخت که ایفای وظیفة آنان منجر به بروز ناراحتیهای جسمی و روحی می‌شود می‌توانند با حداقل بیست سال سابقة خدمت و با حداکثر پنج سال ارفاق بازنشسته شوند. (3) بازنشستگی به تقاضای مستخدم و تکلیف دستگاه. مستخدم رسمی در صورت داشتن حداقل شصت سال، با هر مقدار سابقة کار، می‌تواند تقاضای بازنشستگی کند و دولت مکلّف به قبول آن است. در مواردی که سابقة خدمت این‌گونه افراد کمتر از پانزده سال باشد، سنوات خدمت آنان همان پانزده سال محسوب می‌شود (ایران. قوانین و احکام، 1369 ش، ص 36، 746). (4) بازنشستگی اجباری. الف ـ وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی مکلّف‌اند کلیة مستخدمان خود را که 65 سال دارند بازنشسته کنند (ایران. قوانین و احکام، 1371 ش، ص 76) و در صورتیکه سابقة خدمت آنان از پانزده سال کمتر باشد، سنوات خدمت همان پانزده سال محسوب می‌شود (همان، ص 1326). سن بازنشستگی قضاتِ بازنشستة دیوان عالی کشور هفتاد سال تمام است (همان، ص 1203) و اعضای هیئت علمی دانشگاهها، در 65 سالگی بازنشسته می‌شوند که در صورت نیاز، تا هفتاد سالگی می‌توانند به خدمت ادامه دهند (همان، ص 1246). ب ـ چنانچه از زمان آمادگی به خدمت مستخدم بیش از یک سال بگذرد و در مشاغلی که مستخدم شرایط احراز آن را دارد، به‌رغم معرفی سازمان امور اداری و استخدامی کشور، جذب دستگاههای دولتی نشود، می‌تواند با داشتن شرایط تقاعد، بازنشسته شود (همان، ص 75). (5) بازنشستگی قهری. هیئتهای رسیدگی به تخلفات اداری می‌توانند مستخدمانی را که بیست سال سابقة خدمت یا بیشتر داشته باشند، به شرط آنکه سن مردان به پنجاه و سن زنان به 45 سال رسیده باشد، با تقلیل یک گروه، بازنشسته کنند (همان، ص 693). همچنین اگر مستخدم بیش از ده سال سابقة خدمت داشته باشد و به محرومیت از حقوق اجتماعی محکوم شود، مشروط بر اینکه محکومیت او از انواع جرایم خدمتی نباشد، قهراً بازنشسته می‌شود، (همان، ص 45). (6) از کارافتادگی (یا نقص‌عضو). مستخدم رسمی که در حین انجام کار یا در جای دیگر معلول یا ناقص‌العضو و در نتیجه از کار افتاده شود و ادامة فعالیت وی میسّر نباشد، از مستمری مقرر استفاده می‌کند (همان، ص 40). (7) فوت. از عوامل قهری پایان خدمت دولتی محسوب می‌شود. (8) بازخرید خدمت. در قوانین و مقررات استخدامی یکی از انواع خاتمة خدمت مستخدم، خرید سابقة خدمت است که در مقررات استخدامی بعضی مراکز، عبارت «معاف از خدمت»، جایگزین آن شده است (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، دفتر حقوقی، ص 1).ممکن است بازخرید مستخدمان تحت این شرایط باشد: الف ـ تشکیلات دستگاههای دولتی، برحسب ضرورت، محدود و منجر به حذف سمتهای ثابت سازمانی و آمادگی به خدمت متصدیان این مشاغل شود؛ یا به این مستخدمان در دورة آمادگی به خدمت شغلی ارجاع نشود، یا اینکه انتقال آنان به دستگاههای دولتی ممکن نباشد. ب ـ دستگاه دولتی منحل شود و قانوناً امکان انتقال یا بازنشسته کردن مستخدمان میسّر نباشد. ج ـ دستگاههای دولتی نیروی انسانی خود را تعدیل کنند و مستخدمان مازاد فاقد شرایط لازم برای بازنشستگی باشند. د ـ مستخدمِ خاطی محکومیّت داشته باشد، یا مرجع صلاحیت‌دار رسیدگی به تخلفات اداری حکم به بازخرید او بدهد. ه ـ مستخدمی که شرایط لازم را برای بازنشستگی ندارد، خود تقاضای بازخرید خدمت کند (همان، ص 1-2).مستخدمان مرد با 25 سال سابقة خدمت در پنجاه سالگی، و مستخدمان زن با داشتن کمتر از بیست سال سابقة خدمت قابل‌قبول می‌توانند تقاضای بازخرید بدهند. مستخدمان آماده به خدمتی که شرایط لازم را برای بازنشستگی ندارند، پیش از انقضای یک سال از دوران آمادگی به خدمت، می‌توانند تقاضای بازخرید کنند. در بعضی از مقررات استخدامی و انضباطی، در بارة استخدام مجدد افرادی که سنوات خدمتشان بازخرید شده، پیش‌بینی لازم شده است. استفاده از خدمت این گروه در دستگاههای مشمول مادة 8 از قانون نحوة تعدیل نیروی انسانی، که به موجب آن اشتغال به کار مجدد بازنشستگان و افراد بازخرید شده در وزارتخانه‌ها، سازمانها، مؤسسات، شرکتهای دولتی و شهرداریها ممنوع شده است، به صورت غیررسمی و برای مدت معین بنا به پیشنهاد وزیر وتصویب کمیسیون خدمات هیئت وزیران، امکان‌پذیر است (همان، ص 2-3).ج. حقوق بازنشستگی.1) حقوق فرد بازنشسته. مقررات بازنشستگی اولین‌بار در قانون 74 ماده‌ای استخدام کشوری، مصوب 22 آذر 1301 ش، گنجانیده شد که به موجب آن، تمام وظایف استخدامی، از جمله بازنشستگی به عهدة سازمانی موسوم به شورای دولتی (بعدها به نام شورای عالی اداری) واگذار شد. در آنجا پیش‌بینی شد که تا زمان تشکیل شورای دولتی، هیئت وزیران به قائم‌مقامی آن سازمان عمل کند. همچنین پس از تصویب قانون استخدام کشوری، در وهلة نخست، دایره‌ای به نام دایرة تقاعد در ادارة کل حسابداری وزارت دارایی تشکیل یافت که بعدها جزو ادارة کل کارگزینی وزارت دارایی شد. از 1313 ش، ادارة کل بازنشستگی کشوری مرجع رسیدگی به امور استخدامی کارمندان شد (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 265-266). در 1334 ش، به موجب تبصرة 20 قانون بودجة آن سال، کلیة امور استخدامی برعهدة وزارت دارایی گذاشته شد. این قانون، در 1337 ش، تغییرات بنیادی کرد تا اینکه در 31 خرداد 1345 ش، قانون استخدامی کشوری، در 149 ماده، جایگزین قانون پیشین شد و براساس مادة 70 قانون مزبور، ادارة کل بازنشستگی با کلیة دارایی و موجودی صندوق بازنشستگی و تعهدات، تابع سازمان امور اداری و استخدامی کشور شد، که در آن وقت وابسته به نخست وزیری بود (ایران. قوانین و احکام، 1346 ش، ج 2، ص 654؛ سازمان بازنشستگی کشوری، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری، ص 4-5).طبق قانون استخدامی مصوب 1301 ش، حقوق بازنشستگی برابر با 160 متوسط حقوق سه سال آخر خدمتِ مستخدم ضرب در سالهای خدمت او بود. در قانون 22 شهریور 1322 ش تغییراتی در آن ایجاد شد و حقوق بازنشستگی، معادل 140 متوسط دریافتیِ سه سال آخر ضرب در سالهای خدمت گردید. همچنین در 1328 ش، به 130 آخرین حقوق و کمکهای دریافتی مستخدم ضرب در سالهای خدمت او رسید، به شرط آنکه از مجموع آخرین حقوق و کمکهای دریافتی تجاوز نکند (کریم سنجابی، ج 1، ص 150). طبق قانون استخدام کشوری مصوب 31 خرداد 1345 ش، حقوق بازنشستگی برابر130 معدل حقوق پایه در سه سال آخر خدمت ضرب در سنوات آن تعیین شد، به شرط آنکه مقدار حاصل، از آخرین حقوق دریافتی پیش از بازنشستگی بیشتر نشود. همچنین براساس مفاد قانون اصلاح مقررات بازنشستگی و وظیفه مصوب 13 اسفند 1368 ش، حقوق بازنشستگی مستخدم با سی‌سال سابقة کار، برابر متوسط خالص حقوق وتفاوت حقوق و فوق‌العادة شغلِ وی، در سه سال آخر اشتغال به خدمت اوست (ایران. قوانین و احکام، 1369 ش، ص 39، 745). میزان حقوق بازنشستگی کسی که با کمتر از سی‌سال خدمت بازنشسته شود، معادل 130 متوسط خالص حقوق و تفاوت تطـبیق آن و فـوق‌العـاده شغـل ضرب در سنوات خدمت اوست (همان، ص 746). با مستخدمی که محکوم و از حقوق اجتماعی محروم شده به دو صورت رفتار می‌شود: الف ـ اگر در دورة خدمت، مجرم شناخته شود، با عایلة او همچون ورّاث بازنشستة متوّفی رفتار می‌شود؛ ب ـ اگر در دورة بازنشستگی محکوم شود، در مدت حیات، حقوق بازنشستگی به عایله‌اش پرداخت می‌شود (همان، ص 46).از موارد دیگر زمانی است که مستخدم در حین انجام وظیفه دچار از کارافتادگی شود. در این صورت، تمام حقوق و فوق‌العادة شغل به عنوان حقوق بازنشستگی به او پرداخت می‌شود و حقوق وی معادل 130 متوسط خالص حقوق و تفاوت تطبیق آن و فوق‌العاده شغل اوست در سه سال آخر، ضرب در سالهای خدمت، مشروط بر آنکه این مبلغ از متوسط حقوق وی تجاوز نکند. اگر سابقة کار این مستخدم از سه سال کمتر باشد، آخرین حقوق و تفاوت تطبیق حقوق و بالاترین فوق‌العاده شغل زمان اشتغال، به او پرداخت خواهد شد (همان، ص 40، 41، 745، 749).صندوق بازنشستگی. از اول سال 1354 ش، مؤسسه‌ای مستقل، وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور، تأسیس شد و مسئولیت ادارة صندوقهای بازنشستگی را برعهده گرفت (سازمان امور اداری و استخدامی کشور، ص 267). وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی موظف‌اند هر ماه 5ر8 درصد از جمع حقوق و مزایای مستمر و فوق‌العاده‌های مستخدمان رسمی و آزمایشی را به صندوق بازنشستگی بپردازند. مؤسساتی که مشمول این قانون نمی‌شوند، اما مستخدمان آنها از صندوق بازنشستگی کشوری استفاده می‌کنند، باید هر ماه مبلغی معادل کسور پرداختی مستخدمان خود از بودجة مؤسسه به این صندوق بپردازند. وجوه صندوق منحصراً برای پرداخت حقوق بازنشستگی و وظیفه و استرداد کسور بازنشستگی و در مواردی است که مستخدم استعفا دهد یا، به علت محکومیت، از حقوق اجتماعی محروم شود (ایران.قوانین و احکام، 1369 ش، ص 35-36).2) حقوق ورّاث فرد بازنشسته. علاوه بر مستخدم بازنشسته، ورّاث قانونی وی (فرزندان، زوج یا زوجة دایمی، مادر و پدری که در کفالت متوّفی هستند و همچنین نوادگانی که پدر و مادرشان فوت شده و تحت کفالت متوّفی قرار دارند) حق استفاده از حقوق وظیفة او را دارند. حقوق وظیفه به تساوی بین ورّاث قانونی تقسیم می‌شود و هرگاه سهم یکی از آنان قطع شود، به طور مساوی، به سهام بقیة ورّاث اضافه می‌شود. همچنین ترک تابعیتِ مستخدم یا بازماندة وی موجب قطع حقوق تقاعد و وظیفه خواهد شد (همان، ص 43، 46؛ ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 77-85). ورّاث قانونی، بدین شرح از حقوق وظیفه برخوردارند: الف ـ فرزندان و نوادگانِ ذکور کمتر از بیست سال که در صورت اشتغال به تحصیل، حقوق وظیفة آنان در پایان بیست و پنجمین سال عمر قطع می‌شود. ب ـ فرزندان و نوادگان اناث تا بیست سالگی، با شرط نداشتن همسر، که در صورت ادامة تحصیل، حقوق وظیفة آنان در پایان 25 سالگی قطع می‌شود. ج ـ مادر متوّفی به شرط نداشتن همسر. د ـ همسر دایمی متوفی تا زمانی که شوهر اختیار نکرده باشد. ه ـ شوهر در صورتیکه علیل و از کارافتاده باشد. و ـ فرزندان و نوادگان علیل یا ناقص‌العضو از کار افتادة متوّفی مادام‌العمر (ایران. قوانین و احکام، 1369 ش، ص 42-43؛ سازمان بازنشستگی کشوری، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری، ص 7).در قانون اصلاح مقررات بازنشستگی و وظیفة قانون استخدام کشوری مصوب اسفند 1368 ش، نحوة محاسبه و تعیین حقوق وظیفة ورّاث، از فروردین 1369 ش، بدین صورت مقرر شد (مادة 6 آن قانون): الف ـ اگر تعداد ورثه یک نفر باشد 45 حقوق بازنشستگی، که نباید از 12 حداکثر حقوق بازنشستگی تجاوز کند، پرداخت می‌شود. ب ـ چنانچه تعداد ورّاث دو، سه و یا چهار باشد، به‌ترتیب 120 ، 220 و 320 حقوق بازنشستگی، به مقدار آن در بند «الف» اضافه می‌شود. ج ـ اگر تعداد ورّاث پنج نفر یا بیشتر باشد، تمام حقوق بازنشستگی به آنان پرداخت می‌شود (ایران. قوانین و احکام، 1370 ش، ص 26).هر گاه مستخدم رسمی در حین خدمت فوت کند، تمام حقوق او، به عنوان حقوق وظیفه، به ورّاث وی پرداخت می‌شود (همان، ص 25). همچنین در جلسة مورخ اسفند 1368 ش هیئت وزیران، تصویب شد که از ابتدای سال 1369 ش به بعد، حداقل حقوق بازنشستگی و وظیفة از کارافتادگی و مجموع پرداختی به ورّاث برابر سی‌وشش هزار ریال مقرر شود (ایران. قوانین و احکام، 1369 ش، ص 785). در صورت فوت پدر و مادری که هر دو مستخدم رسمی دولت باشند، فرزندان آنها با رعایت قانون، از هر دو حقوقِ وظیفه استفاده می‌کنند (ایران. قوانین و احکام، 1371 ش، ص 546). غیر از کارمندان رسمی دولت، کارکنان بعضی سازمانها که تابع مقررات قانون استخدام کشوری نیستند، از جمله نیروهای انتظامی، قضات، مدرّسان دانشگاهها، کارکنان شرکت ملی نفت، سازمان برنامه، بانک مرکزی و سایر بانکهای دولتی، براساس قوانین خاص خود، بازنشسته می‌شوند. کارگران بخشهای دولتی و خصوصی که مشمول قانون بیمه‌های اجتماعی هستند، طبق موازین مصوب، حقوق بازنشستگی دریافت می‌کنند.د. بازنشستگی در نظام جمهوری اسلامی.هر نوع تصمیم در امور بازنشستگی منوط به پیشنهاد قوّة مجریه و تصویب قوّة مقنّنه است. در 1358 ش، آن دسته از کارکنان دولت و سازمانهای دولتی که وابستگی به نظام سلطنتی داشتند و امکان همکاری آنها با نظام اسلامی وجود نداشت، از طرف دولت بازنشسته شدند و حقوق تقاعدی معادل پنجاه هزار ریال به طور ماهیانه به هر یک پرداخت می‌شد که بعدها افزایش یافت. همچنین در آن سال امتیازی به کارمندان دولت داده شد و آن افزودن پنج سال به سابقة خدمت آنان بود به طوری که با 25 سال سابقة کار از حقوق بازنشستگی خدمت سی‌سال بهره‌مند شدند. در 1370 ش، با توجه به قانونی که مجلس شورای اسلامی تصویب کرد، کارکنان زن با بیست سال سابقة خدمت، به شرط داشتن پنجاه سال، و کارمندان مرد، با بیست سال سابقة کار، در 55 سالگی بازنشسته می‌شوند.منابع: ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین استخدامی و مقررات مالی ، گردآورنده روح‌اللّه وهمن، تهران 1349 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات اداری و استخدامی ، گردآوری و تنظیم دفتر حقوقی سازمان اموراداری و استخدامی کشور، چاپ علی‌پاشا محمد نوری، تهران 1369 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات استخدام کشوری ، تهران 1340 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات برقراری حقوق وظیفة ورّاث ، تهیه‌کننده ادارة کل بازنشستگی و وظیفة سازمان بازنشستگی کشوری، ] تهران [ 1370 ش؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات وزارت کشور ، ] تهران [ 1346 ش؛ همو، مجموعه کامل قوانین و مقررات استخدامی ، گردآورنده محمدحسن وطنی، تهران 1371؛ حسن تقی‌زاده، مقالات تقی‌زاده ، ج 5، تاریخ، اجتماع، سیاست ، به انضمام تاریخ مختصر مجلس ملی ایران ، چاپ ایرج افشار، ] تهران [ 1355 ش؛ دایرة‌المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345 ش، ذیل «حقوق بازنشستگی»؛ علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه ، تهران 1325 ش، ذیل «بازنشستگی»؛ سازمان امور اداری و استخدامی کشور، اهداف، وظایف و عملکرد سازمان امور اداری و استخدامی کشور و مؤسسات تابعه ، گردآورنده محمدعلی ساری، ] تهران [ 1367 ش؛ سازمان اموراداری و استخدامی کشور، دفتر حقوقی، مفهوم بازخرید خدمت (نامة مورخ 25/7/71)؛ سازمان بازنشستگی کشوری، مرکز مطالعات و پژوهشهای اداری، بررسی نظام بازنشستگی در چند کشور، ] تهران [ 1370 ش؛ کریم سنجابی، حقوق اداری ، ج 3، ] بی‌جا.، بی‌تا. [ .
