بازسازی در ایران، بازسازی به معنای دوباره سازی، و عمدتاً ساختن آبادیها و اماکن ویران شده یا از میان رفته بر اثر سوانح طبیعی، مانند سیل و زلزله، یا حوادث اجتماعی، مانند جنگ. بازسازی که در تاریخ از آن به صورت «تعمیر»، «عمارت» و «تجدید عمارت» یاد شده است در ایران سابقة طولانی دارد، زیرا به لحاظ واقع بودن قسمتهای گستردهای از آن در کمربند زلزله (رجوع کنید به زلزله * ) و روبرو شدن با حوادث طبیعی دیگر، مانند طغیان رودها و سیل، بسیاری از آبادیها، از دیه تا شهر، بارها تخریب و بازسازی شده است. همچنین به سبب ویژگی جغرافیایی کشور هر چند گاهی، مردم این سرزمین با یورشهای ویرانگری روبرو میشدند و پس از مدتی، بازسازی مناطق تخریب شده مانند شهرها و دیهها آغاز میشد: مساجد و اماکن آسیب دیده تعمیر و گاهی شهرها و آبادیها از نو احداث میشد و در مناطق روستایی قناتها و چشمهها لایروبی میشد. در بازسازی شهرها، بویژه پس از زمین لرزهها، نه تنها حکومت مرکزی بلکه حکام محلی هم مساعدت میکردهاند؛ مثلاً پس از زمینلرزة ویرانگر کاشان در 1192، عبدالرزاقخان کاشانی، حاکم شهر، در تعمیر بازار و مسجد جمعه و تجدید بنای خانهها سهم اساسی داشت (صباحی بیدگلی، ص 8 ـ 9).در منابع ایرانی، بازسازی (تجدید عمارت) و احداث بیشتر شهرهای ایران به شاهان افسانهای و تاریخی نسبت داده شده است؛ مثلاً قاین به کیلهراسب، پدر گشتاسب ( شهرهای ایران ، ص 335)؛ اصطخر به کیومرث (حمداللهمستوفی، ص 120)؛ سمرقند به کاووس، پسر قباد؛ و مرورود به بهرام، پسر یزدگرد ( شهرهای ایران ، ص 334-335). ظاهراً شاهان تنها به بازسازی و نوسازی آبادیهایی همت میگماشتهاند که از قبل وجود داشت نه احداث آنها.بنابر اساطیر، افراسیاب، پادشاه توران، در دورة منوچهر به ایران یورش آورد و پس از جنگهایی، مدت دوازده سال بر آن تسلط یافت و زمینها، شهرها، قلعهها، رودها، چشمهها و قناتها را نابود ساخت ( مجملالتواریخ والقصص ، ص 43؛ حمزة اصفهانی، ص34). این ویرانی پس از برقراری صلح که پیآمد تیراندازی آرش * کمانگیر و تعیین مرز بود، عمارت شد ( مجمل التواریخ و القصص ، ص 43).در دورههای تاریخی، بازسازی آبادیها و تبدیل آنها به شهر از دورة اردشیر بابکان آغاز شد؛ چنانکه نام اردشیر بابکان در اسامی برخی از شهرهای ایران باستان دیده میشود؛ مانند به اردشیر (کرمان و عراق)، پسااردشیر (شهرخط) در بحرین (رجوع کنید به بحرین * ، ناحیة قدیم)؛ اردشیرخُرَّه (یا اردشیرخوره، فیروزآباد کنونی)؛ ریواردشیر در فارس و غیره (حمزة اصفهانی، ص 44ـ45)، مهمترین شهری که او ساخت اردشیر خُرَّه بود. در احداث آن، عامل مذهبی (آتشکده) در نظر بود. این همان شهری است که در زمان عضدالدولة دیلمی، فیروزآباد نام گرفت و تجدید عمارت شد ( کارنامة اردشیر بابکان ، ص 16-17؛ ابنبلخی، ص 137-138؛ حمدالله مستوفی، ص 118).در دورة مذکور شهرها را به شکل جانوران و اشیاء میساختند یا به آن صورت بازسازی میکردند. به نوشتة حمدالله مستوفی: «اکاسره را عادت بودی که شهرها را برشکل جانوران و اشیا میساختندی» (ص 148) چنانکه نیشابور (حمزة اصفهانی: جندی شاپور، ص 47) به شیوة رقعة شطرنج هشت قطعه در هشت قطعه، شوشتر بر مثال اسب، شوش بر مثال باز و قلعة طبرک بر صورت کژدم بود ( مجمل التواریخ و القصص ، ص 64؛ حمدالله مستوفی، ص 109، 148). و فسا را که اول به شکل مثلث بود، بعدها آزاد مرد کامگار، عامل حجاجبنیوسف، به فرمان وی، تغییر شکل داد و تجدید عمارت (بازسازی) کرد (حمزة اصفهانی، ص 37؛ حمدالله مستوفی، ص 125). در شهرسازی و تبدیل آبادیها به شهر یا نوسازی آبادیها، معماران ایرانی به عوامل متعدد جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی توجه داشتهاند.در دورة اسلامی در احداث شهرها، و به عبارت درستتر، در تبدیل دهکدهها به شهرها، و بازسازی آنها «مسجد» سهم اساسی داشت. در هفدهمین سال هجرت، به دستور خلیفة دوّم، سلمان ] پارسی [ و حذیفه ] از صحابه [ به مکانیابی برای احداث شهر پرداختند. پس از جستجو، از انبار تا سواحل شرقی رود فرات، محل کوفه را که دارای سه دیر ] ظاهراً سه آبادی [ با آب و هوای «بری و بحری» بود پسندیدند و در آنجا نماز گزاردند. ظاهراً شهر کوفه صورت بازسازی شده و گسترش یافتة همان سه آبادی است. پس از آن، لشکریان مسلمان، به فرماندهی سعد، از مداین به کوفه آمدند و پس از ساختن مسجدی، برای احداث خانهها، مردی نیرومند از میانة مسجد تیری به هر سو پرتاب کرد و در محلهایی که تیرها فرود آمد خانه ساختند و بازارها را هم، به صورت دکه، در کنار خانهها بنا کردند. نخست، خانهها از نی بود ولی پس از آتش سوزی در کوفه، خلیفه موافقت کرد که شهر بازسازی شود و خانههای گلی بسازند به شرطی که کسی بیش از سه اطاق نداشته باشد. در شهر خیابانهای هفت، بیست و چهل ذرعی ساخته شد. همچنین سعد با آجر قصرشاهی که به قصر کوفه معروف است، زیرزمینها و نقبهایی در اطراف مسجد احداث کرد. احداث قصر کوفه با روزبه مهندس ایرانی بوده است (ابناثیر، ج 2، ص 367-369).در دو قرن اول هجری، به سبب وجود جنگ و گریز در بلاد اسلامی، اقدامات اساسی برای بازسازی صورت نگرفت؛ چنانکه در قرن چهارم، ابودلف از دیدن قصرها، سدها و پلهای متعلق به دورانهای گذشتة ایران، با شگفتی یاد کرده است (ص 89،92). امّا در دورة سلجوقیان، بر اثر برقراری مرکزیت و آرامش نسبی در کشور، ساختن مساجد (بویژه مسجد جامع) و احداث راهها و قناتها و قلعة شهرها و مدارس (مانند نظامیة بغداد) گسترش یافت و در قرن هشتم، نوسازی مساجد جامع به اوج خود رسید.گذشته از ایران، در قرنهای پنجم و ششم، بر اثر جنگهای صلیبی، تعدادی از شهرهای شام و فلسطین، از جمله بیتالمقدس (اورشلیم)، ویران شد که پس از پایان جنگها، بازسازی و نوسازی گردید.مقایسة درآمد و تعداد آبادیها در دورههای پیش از حملة مغول و بعد از آن، بهروشنی نشان میدهد که در اوایل قرن هفتم، بر اثر یورش سپاهیان چنگیز، رونق اقتصادی و آبادانی دهکدهها و شهرهای ایران، از میان رفت و تعداد بیشماری از شهرها مانند ری، نیشابور، بخارا و غیره بهکلی ویران شد، و صنعتگران به اجبار به قراقروم روانه شدند. به طور مثال، هرات، کرسی خراسان، پیش از حملة مغول دوازده هزار دکان آبادان و شش هزار حمام و کاروانسرا و طاحونه (= آسیا) و 359 مدرسه و خانقاه و 440 هزار خانة مردمنشین داشت (حمدالله مستوفی، ص 151-152) که پس از حمله مغول، بیشتر آنها ویران گردید. یا بیهق که مشتمل بر 321 قریه بود (یاقوت، ج 1، ص 804) پس از حملة مغول، در قرن هشتم طبق نوشتة حمداللّه مستوفی تنها چهل پاره دیه داشت (ص 150). همچنین مالیات عراق عجم که در عهد سلاجقه به حدود 2500 تومان میرسید، به حدود 35 تومان کاهش یافت (همان، ص 47-48).پس از گذشت قرنها از حملة مغول و برقراری مرکزیت نیرومند در ایران، در دورة صفویه (حک : 907-1148)، عمران مناطق روستایی و بازسازی صنایع (کارگاهها) و افزایش آنها، به اوج خود رسید؛ به طوری که در کاشان، کارگاهی، حدود سه هزار نفر کارگر فعال داشت (فلاندن، ص 125) که بهمراتب، از کارگاههای مغرب زمین آن دوره بزرگتر بود. و به همین دلیل، دولت وقت انگلستان ورود منسوجات ایرانی را، همانند منسوجات چینی و هندی، به کشور خود ممنوع کرد (بانک ملی ایران، ص 2). در این دوره، اصفهان نیز گسترش یافت؛ کارخانة توپ سازی دایر شد و شاهان صفوی موفق به تولید توپ و تفنگ شدند. همچنین در این دوره دهکدههای فراوانی بهوجود آمدند که آخر آنها به کلمة «آباد» ختم میشد، مانند علیآباد و عباسآباد و غیره. این نوع گسترش تا آن روز بیسابقه بوده است، و پیش از دورة صفویه، کمتر آبادی در ایران دیده میشود که بدنبال آن کلمة «آباد» آمده باشد (رجوع کنید به یاقوت و حمداللّه مستوفی جاهای متعدد). همچنین احداث جادهها و کاروانسراها و توسعة شهرنشینی و ساختن مساجد و اماکن متبرک و بازارها، مانند نوسازی بازار کرمان و مرمت آنها و گسترش تجارت بین شهرها از یک سو و با خارج از کشور از طریق بندرعباس از سوی دیگر، در توسعة آن روز ایران بسیار مؤثر بوده است.در دورة قاجاریه، بازسازی شهرها در ایران رونق داشت؛ بویژه در زمان ناصرالدین شاه، شهرتهران گسترش بسیاری یافت؛ پس از آن نیز بازسازی و نوسازی در ایران کمابیش ادامه پیدا کرد. در دورة قاجار و دورة پهلوی، در مناطق روستایی به تعدادی آبادی به نام قلعهنو برمیخوریم که قلعة ده شمرده میشود و نشانگر بازسازی قلعههای قدیمی یا نوسازی آنهاست.پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (1357 ش)، که ایران در راه استقلال مطلق سیاسی و فرهنگی گام نهاد، به بازسازی بنیادی کشور توجه شد، ولی پس از حملة ناگهانی عراق به ایران و آغاز جنگ تحمیلی (1359 ش)، تقریباً معوق ماند. پس از اینکه دولت ایران در27 تیر1367/18 ژوئیة 1988، قطعنامة 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد را پذیرفت و در 29 مرداد 1367/20 اوت 1988 آتشبس برقرار شد (پارسادوست، ص 528)؛ پس از آن بازسازی مناطق جنگی آغاز شد و نوسازی کارگاهها و بنگاههای بزرگ تولیدی در دستور روز قرار گرفت.بر اثر آن جنگ تحمیلی، 87 شهر ایران با 340 ، 328 واحد مسکونی و تجاری در شانزده استان آسیب فراوان دید یا تخریب شد که 69 شهرآن در استانهای جنگزده یعنی خوزستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی و هیجده شهر در سایر استانهای ایران قرار دارد. همچنین 676 ، 2 ده با 390 ، 76 واحد مسکونی در آن پنج استان ویران شد. طبق مآخذ رسمی، واحدهای مسکونی ویران شده و آسیب دیده به ترتیب، در استان خوزستان 201 ، 117، در استان کرمانشاهان 736 ، 56، در استان ایلام 772 ، 34، دراستان کردستان 258 ، 16 و در استان آذربایجانغربی 843 ، 49 و در استان لرستان 598 ، 2 واحد بوده است (ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، ص الف، 8).در این جنگ، شهرهای خرمشهر، سوسنگرد، بستان، هویزه، مهران، دهلران، موسیان، قصرشیرین، سرپل ذهاب، گیلانغرب، نفتشهر و سومار مدتی به اشغال قوای عراق درآمد که طی آن، شهرهای مهران، قصرشیرین و دهلران 100%، شهرستان دشت آزادگان 73%، خرمشهر 88% و آبادان 60% تخریب شد (ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، ص 30).درطول جنگ، مردم غیرنظامی نیز تلفات فراوانی دیدند و گروهی از آنان (حدود یک میلیون و 240 هزارنفر) ناگزیر مهاجرت کردند (همان، ص 28).مناطقی که در آنجا جنگ جریان داشت یا از جنگ به طور مستقیم یا غیرمستقیم آسیب دید، دوسوم جمعیتایران را در خود جای میداده، و از نظر کشاورزی، بسیار غنی بود. بر اثر جنگ، کشاورزی که نقطة اتکای اقتصاد استانهای غرب و جنوبغربی را تشکیل میداد، بشدت خسارت دید و به زمینهای مزروعی و قابل کشت و به نخلستانهای کشور آسیب سختی وارد آمد؛ چنانکه از هفت میلیون نخل در نخلستانهای خوزستان، بیش از سه میلیون نخل بالغ در خرمشهر، آبادان و شلمچه نابود شد. همچنین به صنایع ایران، از جمله صنعت نفت کشور، که عمدهترین آنها شمرده میشود، خسارت فراوانی وارد آمد و پالایشگاه آبادان، که از بزرگترین پالایشگاههای جهان است، خسارت دید و میدانهای نفتی و گازی کشورآسیب دید و تأسیسات جزیره و بندر خارک نیز که یکی از بزرگترین تأسیسات بارگیری نفتی جهان است، آسیب دید و درنتیجه از درآمد ایران به مقدار قابلملاحظهای کاسته شد. علاوه براینها حدود هشتصد واحد صنعتی سنگین و سبک، در طول جنگ تحمیلی، خسارت دید یا کاملاً تخریب شد. از پیامدهای دیگر جنگ ویرانی بندر خرمشهر است که ایران را از بندر اصلی تجاری و مسافری محروم ساخت و همچنین اروندرود (شطالعرب) که بر اثر مینگذاریها و باقیماندة مواد منفجره و لاشة کشتیهای غرق شده و نیز گلولای ناشی از اهمال در لایروبی بلااستفاده مانده است (همان، ص 16-18). علاوه بر آن، تعدادی از مراکز خدماتی مانند مؤسسات بهداشتی و آموزشی و دیگر کانونهای فرهنگی آسیب فراوان دیده است.هزینة مستقیم جنگ (خدمات و توانهای تولیدی نابود شده)، 30 هزار و 811 میلیارد و 414 میلیون ریال و هزینة غیرمستقیم (توانهای تولیدی که درصورت عدم وقوع جنگ میتوانست بهرهبرداری شود) حدود 34 هزار و 535 میلیارد و 360 میلیون ریال برآورد شده است (همان، ص 16).در 1361 ش «ستاد مرکزی بازسازی مناطق آسیب دیده از جنگ»، که مشتمل بر چند وزارتخانه بود، عملاً کار بازسازی مناطق تخریب شده را آغاز کرد؛ در طول جنگ، بازسازی واحدهای مسکونی و تجاری و خدماتی و تأسیسات عمرانی شهرها و دهکدههای آسیب دیدة پشت جبهه همچنان ادامه داشت. در شهریور 1369، براساس اصل 127 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران وظایف و اختیارات رییس جمهور و دولت دربارة بازسازی مناطق جنگزده به معاون اجرایی رییس جمهور واگذار شد.بنابر آمار رسمی ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور، بازسازی اماکن 82 شهر به پایان رسیده است و بازسازی پنج شهر دیگر در دست اقدام است (1372، ص الف)؛ (رجوع کنید به جدولها 1 و 2).از شهرهایی که بر اثر جنگ تحمیلی در ایران تخریب و پس از پایان جنگ بازسازی شده یا در حال بازسازی است باید از شهر هویزه (رجوع کنید به آستان قدس رضوی، «گزارش توجیهی شهر هویزه») و شهرایلام (رجوع کنید به ادارة کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، «طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام») نام برد. همچنین باید از بازسازی فرودگاه و قسمتی از پالایشگاه نفت آبادان و بازسازی بخشی از شهر و بندرخرمشهر و ایستگاه راهآهن و سایر شهرهای ویران، مانند مهران، سوسنگرد، دهلران، سرپل ذهاب، مریوان، قصرشیرین و گیلان غرب سخن گفت.از اقدامات دولت برای حل مسئلة اشتغال در مناطق جنگزده، اهدای کمک بلاعوض، وام و تسهیلات آموزشی و تفریحی، و نیز دادن وامهای ویژه با نرخ پایین، و مواد ساختمانی به نرخ ویژه، برای تأسیس کارگاههای کوچک، بوده است. همچنین دولت برای بازگشت آوارگان به محل زندگیشان تسهیلاتی پدید آورده و مبالغی برابر حقوق یک سال آنان برای یاری رساندن به اسکان مجدد اختصاص داده و برای کسانی که خانههایشان بر اثر جنگ ویران شده، کمک دولتی تعیین کرده است. طبق این برنامه، پرداخت حداکثر شش میلیون ریال، همراه با مصالح ساختمانی برای حداقل شصت مترمربع و حداکثر 120 مترمربع، در نظر گرفته شده و بدین ترتیب، دولت 50% هزینة ضروری برای بازسازی و نوسازی ساختمانهای مسکونی را تأمین و با پرداخت وامهای تضمینی با نرخهای پایین، باقیماندة هزینة ساختمان را عهدهدار شده است. این کمک مالی، برای بناهای بازرگانی، به صورت پرداخت حداکثر 5ر1 میلیارد ریال برای هر واحد است؛ و دولت در صورت مطالبة کمک بیشتر متقاضیان، به هر واحد تولیدی (کشاورزی، دامداری و نساجی) مبلغ حداکثر شش میلیون ریال به همراه مواد ساختمانی به نرخ دولتی، میپردازد (ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، ص 24ـ 25).غیر از سازمانهای دولتی (بویژه وزارت جهاد سازندگی)، تعدادی از سازمانهای غیردولتی نیز در یاری رساندن به آسیب دیدگان جنگ و بازسازی مناطق ویران شده شرکت دارند که از آستان قدس رضوی، بنیاد مستضعفان و جانبازان، بنیاد مهاجران جنگی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، کمیتة امداد امامخمینی و هلالاحمر میتوان نام برد.پس از پایان جنگ، دبیرکل سازمان ملل متحد، به منظور اجرای بند هفت قطعنامة 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد، گروهی از کارشناسان را (با مأموریت تحقیقاتی در ایران) به قصد کسب اطلاعات مقدماتی دربارة ماهیت و میزان خسارتهای وارد شده بر کشور در طول جنگ و تحقق این امر از طریق بازدید محلی و جمعآوری اطلاعات دربارة برنامة بازسازی دولت ایران، اعزام کرد و مدت مأموریت این هیئت در ایران از 10 تا 31 خرداد 1370 بود (همان، ص 20ـ21). پس از مدتی، سازمان ملل، براساس برآورد دولت ایران، خسارتهای مستقیم جنگ تحمیلی را 97 میلیارد و دویست میلیون دلار اعلام کرد؛ همچنین خسارات غیرمستقیم مالی ایران را (طی هشت سال جنگ)، 535 ، 34 میلیارد ریال تخمین زد. در گزارش فرستادة ویژة دبیرکل سازمان ملل متحد به ایران، بخش بزرگی از خسارتهای وارد بر محیطزیست، ساختار اجتماعی کشور، تلفات انسانی و معلولیتها غیرقابل محاسبه اعلام شده است (همان، ص 34ـ35).بازسازی شهرها تنها به مرمت ویرانههای جنگی محدود نمیشود، بلکه شامل ترمیم خرابی شهرها بر اثر بلایای طبیعی نظیر زلزله (مثلاً زلزلة رودبار 1369 ش)، و سیل و طوفان نیز میشود (رجوع کنید به زلزله * ، طوفان * ).منابع: آستان قدس رضوی، گزارش توجیهی طرح بازسازی هویزه ، ] مشهد [ 1361 ش؛ ابناثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛ ابنبلخی، فارسنامه ، چاپ گیلسترنج و رینولد آلن نیکلسون، تهران 1363 ش؛ مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی، سفرنامة ابودلف در ایران ، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبائی، تهران 1354 ش؛ ایران. وزارت مسکن و شهرسازی. اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام ، ] تهران بیتا. [ ؛ بانک ملی ایران، تاریخچة سی سالة بانک ملی ایران 1307ـ1337 ، تهران 1338 ش؛ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران ، تهران 1371 ش؛ احمد تفضلی، «شهرستانهای ایران»، در شهرهای ایران ، چاپ محمد یوسف کیانی، تهران 1368 ش؛ محمدبن ابیبکر حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب ، چاپ گیلسترنج، تهران 1362 ش؛ حمزةبن حسن حمزةاصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان ، ترجمة جعفر شعار، تهران 1346 ش؛ ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده، عملکرد ده سالة بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ ، تهران 1371 ش؛ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور، خلاصة عملکرد چهارسالة بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور؛ از سال 1368 تا خردادماه 1372 ، تهران 1372 ش؛ سلیمان صباحی بیدگلی، دیوان صباحی بیدگلی ، به تصحیح و مقدمة ح. پرتو بیضائی، چاپ عباس کیمنش، تهران 1338 ش؛ اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی، تهران 1356 ش؛ کارنامة اردشیر پاپکان ، چاپ صادق هدایت، تهران 1318 ش؛ یعقوببن احمد کردی نیشابوری، کتابالبلغة ، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران 1355 ش؛ مجملالتواریخ و القصص ، چاپ بهار، تهران 1318 ش؛ یاقوت حموی، معجمالبلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.
