باذِل مشهدی ، میرزامحمد رفیع معروف به رفیعخان و متخلص به باذل، از امرا و پارسی گویان شبه قارة هند در قرون یازدهم و دوازدهم. او خود را از احفاد خواجه شمسالدین محمد صاحب دیوان جوینی * میدانست. پدرش میرزا محمود مشهدی به روزگار شاهجهان (حک : 1037 ـ 1068) از مشهد به هندوستان رفت و در حکومت شاهجهان به مقاماتی دست یافت. محلههای محمود پوره در شهرهای اورنگآباد و برهانپور به نام اوست و قبرش نیز در محمود پورة برهانپور واقع است. عموی باذل، میرزا محمد طاهر ملقب به وزیرخان (متوفی 1083)، نیز در همان عهد به هند رفت و در ایام شاهزادگی اورنگ زیب عالمگیر (حک: 1068 ـ 1118) مقرّبِ او بوده است. بعداً عالمگیر او را به ترتیب به صوبهداری برهانپور و اکبرآباد و مالوه منصوب کرد. عموی دیگر باذل، میرزا جعفر سروقد، در مشهد مدرسه داشت؛ اما سه پسر او، نورالدین محمدخان (متوفی 1126) و فخرالدین محمدخان (متوفی 1139) و کفایتخان، به هند رفتند و به خدمات دیوانی پرداختند.باذل در شاهجهان آباد (دهلی کنونی) زاده شد. نخست، نزد شاهزاده معزالدین، فرزند عالمگیر، به شغل دیوانی پرداخت. سپس، از سوی عالمگیر، حاکم بانْس بَریلی و بعد مأمور حراست قلعة گوالیار شد، اما پس از وفات عالمگیر (1118) از خدمت عزل شده و در دهلی عزلت اختیار کرد و در 1123 در همانجا درگذشت. او مردی بود متصف با فضایل اخلاقی که به برآوردن نیاز مردم اهتمام داشت. شهرتش بیشتر به سبب شاعری و سرودن حملة حیدری است.باذل با ناصر علی سرهندی * (متوفی 1108)، شاعر نامدار آن روزگار، مصاحبت داشت. اما سرهندی او را در مجلس خود استهزا کرد. سراج الدین علیخان آرزو * شاهجهان آبادی (1099ـ1169) نیز در هفده سالگی در گوالیار با او ملاقات کرده است. باذل غزل و مثنوی میسرود و غزلهایش در تذکرههایی که شرح حال او را آوردهاند نقل شده است.آثار: 1) انشای باذل ، نمونة نثر فارسی اوست که میرعلیرضا حسینی سبزواری و جعفر سیّاح در بیاض مشترک خود (تألیف 1087ـ1089 در برهانپور) آوردهاند. نسخة خطّی این بیاض در موزة ملی پاکستان، کراچی به شمارة 266ـ1963، N. M. موجود است؛ 2) اعتقادیه ، منظومهای در پانزده بند در حمد خدا و نعت رسولاکرم، صلّیاللّهعلیهوآله وسلّم، که درآن بیاض (ص 493 ـ 498) نقل شده است؛ 3) دیوان باذل که به گفتة ایمان (متوفی 1226) پر از اشعار دلپذیر بوده است (ص 110). آنچه در فهرس المخطوطات الفارسیه ، (ج 2، ص 72)، به عنوان کلیات باذل مشهدی آمده است، با کلیات میرزامحمد رفیع سودای شاهجهان آبادی (1125ـ1195) مطابقت دارد (رجوع کنید به سودای شاهجهان آبادی، ج 2، ص 3). 4) حملة حیدری ، معروفترین اثر او، حماسهای دینی است در سیرة حضرت رسولاکرم، صلّیاللّهعلیهوآلهوسلّم، و خلفای راشدین تا پایان خلافت عثمانبن عفان که به تقلید شاهنامة فردوسی به بحر متقارب سروده شده است. این اثر، روایت منظوم معارج النبوة فی مدارج الفتوة تألیف معین الدین فراهی در 907 است و مفاد بسیاری از احادیث نبوی در آن مندرج است. تعداد ابیات آن را از 000 ، 28 تا 000 ، 90 ذکر کردهاند؛ اما قولِ صاحبِ کلمات الشعرا ، که آن را در حدود 000 ، 40 میداند، مقبولتر است زیرا این تذکره در زمان حیات باذل (ح 1115)، تألیف شده است و تا آن زمان هنوز تکملهای برای حملة حیدری سروده نشده بود. تاریخ دقیق آغاز و اتمام سرودن این منظومه مشخص نیست. اته (ج 1، ش 900)، به استناد قول ویلهلم پرچ (فهرست برلین، ص 534) مینویسد که باذل پنجاه سال به سرودن آن مشغول بوده و کار او در 1119 به پایان رسیده است. اما باید در نظر داشت که پیش از آن، مؤلف کتاب کلمات الشعرا به این مثنوی هم طوری اشاره کرده که گویی تا آن زمان به اتمام رسیده بوده است (سرخوش، ص 10 ـ 11). وقتی که آرزو شاهجهان آبادی در حدود 1116 باذل را در گوالیار دید، او مشغول سرودن این مثنوی بود ( مجمع النفائس ). این مثنوی در قلمرو زبان فارسی، بویژه در جامعة شیعیان، بسیار شایع بوده و در امام باره (حسینیه)های هندوستان به عنوان کتاب روضه خوانده میشده است (صبا، ص 324، ذیل ترجمة میرزاآقاجان زائر لکهنوی که از احفاد باذل و در زمرة کتابخوانان و روضه خوانان لکهنو بود و حملة حیدری را خوب میخواند). کثرت نسخ خطّی آن در کتابخانههای جهان نیز مؤید رواج آن است. حملة حیدری سه بار در هندوستان و یک بار در ایران چاپ شده است. علیابراهیم خان خلیل (متوفی 1208) در خلاصة الکلام ، که تذکرة مثنویات است، گزیدة آن را آورده است. دو مثنوی دیگر نیز با همین عنوان و در همین موضوع، یکی سرودة ملاّ بمان علی راجی کرمانی (متوفی 1237ـ1241) و دیگری ازگل احمد، چاپ شده است (مشار، ج 2، ص 1821ـ1822).چون منظومة باذل ناتمام مانده بود، پس از او شاعران دیگر به تکمیل آن پرداختند و وقایع عهد خلافت و جنگهای حضرت علی، علیهالسّلام، را سرودند و بر آن افزودند. از این گونه افزودهها و نظیرهها مثنویهایی در دست است: 1) از سید ابوطالب فندرسکی اصفهانی، معاصر شاه سلیمان صفوی، زنده در 1124، در 000 ، 5 بیت، دربارة احوال حضرت علی، علیهالسّلام، و وقایع جنگهای جمل و صفین و نهروان تا واقعة شهادت آن حضرت؛ 2) از میرزا ارجمند متخلص به آزاد، و جنون کشمیری (متوفی 1134)، فرزند عبدالغنی بیگ قبول، که به خواهش پسر عموی باذل به تألیف آن پرداخته و آن را در 1131 به پایان رسانیده است. همین تکمله بخطا به محمد صادق آزاد و غلام علی آزاد بیلگرامی نیز منسوب شده است (ریو، ج 2، ص 719؛ استوری، ج 2، ص 843)؛ 3) از شاعری به نام نجف که تکملة ابوطالب فندرسکی را به دست آورده و در 1135 به منظور پیوستن این دو منظومه به یکدیگر ابیاتی سروده و آنها را به صورت یک کتاب درآورده است؛ 4) حربة حیدری از شاعری به نام کرم، تألیف 1135ـ1150؛ 5) اعلام ماتم یا حملة حسینی از محمد محسن تتوی (تألیف 1136)؛ 6) صولت صفدری از محبعلیخان حکمت (تألیف 1143)؛ 7) جذبة حیدری از عبدالعلی احسن بنگالی (تألیف 1144ـ1151) که بعداً شاعری به نام شاه کوثر، ابیاتی در تعریف آن سروده و آن را نیز به جذبة حیدری موسوم کرده است؛ 8) از سید پسند علی بلگرامی، (چاپ آگره، 1305)؛ 9) محاربة غضنفری یا جذبة حیدری (چاپ مرادآباد، 1309).ترجمههای اردو: حرب حیدری از محمد نوروز حسن بلگرامی (پس از 1252)؛ از سید ذوالفقار علی صفا (متوفی 1260)؛ هیبت حیدری ، منظوم، از واجد علی اختر شاه اَوَده (1265)؛ از سید ابرار حسین (متوفی 1300)؛ ترجمة منظوم از میرمحمد حسنعلیخان حسن سندی (متوفی 1324)؛ حربة حیدری یا غزوة حیدری از حیدر میرزا (چاپ لکهنو)؛ غزوات حیدری از سیدمحسن علی (چاپ لکهنو)؛ غلبة حیدری ؛ محاربة صفدری ؛ ترجمة منظوم از محمد میرزابن تجلیعلی شاه.منابع : سراجالدین علیبنحسامالدین آرزو، مجمع النفائس ، نسخة خطی کتابخانة بانکیپور، ش 2445، میکروفیلم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش4774؛ غلامعلی آزاد بلگرامی، سروآزاد، حیدرآباد دکن 1913، ص 1ـ142؛ آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، چاپ احمد گلچین معانی، مشهد 1346 ش، ج 7، بخش1، ص 308ـ335؛ ابوطالب خان تبریزی، خلاصة الافکار ، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش 542، 18 Add گ32 (به استناد ریو، ج 2، ص 704)؛ چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل، مترجمان یحیی آرینپور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362 ش، ج 2، ص 842 ـ 848 ، 953ـ954؛ محمدرحیم علیخان ایمان، تذکرة منتخب اللطایف ، چاپ محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران 1349 ش؛ محمد بختاورخان، مرآةالعالم : تاریخ اورنگزیب، چاپ ساجده س. علوی، لاهور 1979، ج 2، ص 758، 767، فهرست اعلام ، محمدبن رستم بدخشی، تاریخ محمدی ، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش 1824، Or ، گ 246 (به استناد ریو، ج2، ص 704)؛ محمدعلی برهانپوری، مرآة الصفا ، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش 6540 ـ 6539 Add ، فصل 14؛ محمد بقاسهارن پوری، مرآة جهان نما ، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش 1998. Or ، گ 324 (به استناد ریو، ج 2، ص 704)؛ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند ، لاهور 1972، ج 5، ص 146ـ147؛ علیابراهیمخان خلیل، خلاصة الکلام ، نسخة خطّی کتابخانة بادلیان، مجموعة الیوت، ش 84؛ همو، صحف ابراهیم ، نسخة خطّی کتابخانة دانشگاه توبینگن، ش 663؛ نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 2976؛ میرعبدالرازق خوافی اورنگ آبادی، بهارستان سخن ، چاپ میرعبدالوهاب بخاری، مدارس 1958؛ همو، ماثرالامراء ، کلکته 1888، ج 3، ص 936ـ940؛ بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو: تذکرة شعرای فارسی ، چاپ شاه محمد عطاالرحمن عطا کاکوی، دفتر ثالث، پنته 1378/1958، ص 56 ـ 57؛ اختر راهی، ترجمههای متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلامآباد 1406/1986، ص 151،364؛ محمدافضل سرخوش، کلمات الشعرا ، چاپ صادق علی دلاوری، لاهور 1942؛ میرحسین دوست سنبهلی، تذکرة حسینی ، لکهنو 1292/1875، ص 72؛ محمد رفیع سودای شاهجهان آبادی، کلیات سودا ، چاپ محمد شمسالدین صدیقی، لاهور 1972؛ محمد مظفر حسین صبا، روز روشن ، تهران 1343 ش؛ ذبیحالله صفا، تاریخادبیات در ایران ، تهران 1363 ش، ج 5، بخش 1، ص 589ـ593؛ همو، حماسه سرایی در ایران ، تهران 1363 ش، ص 379 ـ 383؛ حسین عارف نقوی، «ترجمههای متون فارسی به زبانهای پاکستانی»، دانش (اسلام آباد)، ش 22 (تابستان 1369 ش)، ص 89 ـ 91؛ حسین قلیخان عاشقی عظیم آبادی، نشتر عشق ، چاپ اصغر جان فدا، دوشنبه 1981، ج 1، ص 243 ـ 246؛ احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه ، مشهد 1359 ش، ص 35 - 36؛ محمد قدرتالله گوپاموی، نتایج الافکار ، بمبئی 1336 ش؛ ص 111؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1351 ش، ج 2، ص 1821 ـ 1822؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1408/1988، ج8، ص 1010، 1011، 1409-1410، 1055، 1489؛ عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپی سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان ، اسلام آباد 1406، ج 1، ص 875؛ همو، فهرست نسخههای خطی فارسی موزة ملی پاکستان کراچی ، اسلام آباد 1404/1984، ص 127، 543؛ علیقلی واله داغستانی، ریاضالشعرا ، نسخة خطی موزه بریتانیا، ش 16729، گ 84، نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 1372؛Muhammad Ashraf, A concise descriptive catalogue of the persian manuscripts in the salar Jung museum and Library, Hyderabad (A.p> 1969, V; Hermann Ethe, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, I, 1903, no. 900, II, 1937, no. 3039; Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum , Oxford 1966, II, 704-705.
