بادیة الشام

معرف

بیابانی‌ در قسمت‌ شمالی‌ جزیرة‌العرب‌
متن
بادیة‌ الشام‌ ، بیابانی‌ در قسمت‌ شمالی‌ جزیرة‌العرب‌. از شمال‌ به‌ کوههای‌ تَدْمُر (پالیمرا، پالمورا) و متفرّعات‌ آن‌ (مانند کوههای‌ بِلْعاس‌، شَعِر، عَبْیَد و بِشْری‌) و از جنوب‌ به‌ کویر بزرگی‌ به‌ نام‌ نفود شمالی‌ محدود است‌. مرز جنوبی‌ بادیة‌الشام‌ و نفود شمالی‌ نسبتاً آباد و دارای‌ واحه‌های‌ قابل‌ سکونت‌ چون‌ دومة‌الجندل‌ * است‌ و سمت‌ غربی‌ و جنوب‌ غربی‌ آن‌ با شهرهای‌ آباد حِمص‌ * ، القَریَتَین‌ و الْنَبَکِ دمشق‌ و دامنه‌های‌ شرقی‌ کوه‌ دُروز و مشرق‌ شهر عمّان‌ همجوار است‌. سمت‌ شرقی‌ و شمال‌ شرقی‌ این‌ بیابان‌ به‌ بادیة‌الجزیره‌ (بادیة‌السَماوَه‌) که‌ تا درّة‌ فرات‌ امتداد دارد، می‌رسد. بادیة‌الشام‌، امروزه‌ با مرزهای‌ نامشخص‌، میان‌ چهار کشور عراق‌ و سوریه‌ و اردن‌ و عربستان‌ سعودی‌ قرار گرفته‌ است‌. این‌ بیابان‌ از نظر زمین‌ شناسی‌ به‌ دو منطقة‌ مشخص‌ تقسیم‌ می‌شود: منطقة‌ جنوب‌ غربی‌ که‌ الحَماد نام‌ دارد و کوهستانی‌ و دارای‌ آب‌ و هوای‌ بسیار خشک‌ است‌. ارتفاعات‌ این‌ منطقه‌ با حدود هشتصد متر از سطح‌ دریا آغاز می‌شود و رو به‌ شمال‌ کاهش‌ می‌یابد و بتدریج‌ به‌ 650 متر می‌رسد. در این‌ کوهها آثار آبرفتی‌ مختصری‌ دیده‌ می‌شود که‌ پهنای‌ آنها از پنجاه‌ متر و عمقشان‌ از سه‌ متر تجاوز نمی‌کند. همچنین‌ در سطح‌ این‌ منطقه‌ گودالهای‌ کوچک‌ بسیاری‌ وجود دارد که‌ بر اثر جاری‌ شدن‌ آبها یا فرسایش‌، پدید آمده‌ و از آب‌ یا نمک‌ پر شده‌ است‌. منطقة‌ دیگر این‌ بیابان‌ شامی‌ خوانده‌ می‌شود که‌ با پشته‌ها و تپه‌های‌ شنی‌ به‌ ارتفاع‌ بیست‌ تا شصت‌ متر، که‌ رو به‌ مشرق‌ از ارتفاع‌ آنها کاسته‌ می‌شود، از منطقة‌ الحماد جدا می‌شود. در این‌ منطقه‌، دره‌های‌ دراز و باریک‌ و عمیق‌ بسیاری‌ دیده‌ می‌شود که‌ طول‌ و پهنا و عمق‌ آنها، بترتیب‌ به‌ چهارصد کیلومتر و سه‌ کیلومتر و شصت‌ متر می‌رسد. در سطح‌ این‌ منطقه‌ نیز به‌ آثار فرسایش‌ و آبرفتهایی‌ که‌ منجر به‌ تشکیل‌ فرورفتگیها و گودالهای‌ عمیق‌ شده‌ است‌ برمی‌خوریم‌. از مهمترینِ این‌ دره‌ها، وادی‌ حَوْران‌، وادی‌ المیاه‌، وادی‌ الصواب‌ نزدیک‌ ابوکمال‌ است‌. این‌ دره‌ها، با مراتع‌ و آب‌ فراوان‌ خود، در زندگی‌ قبایل‌ گله‌دار نقش‌ مهمی‌ ایفا می‌کنند.در شمال‌ غربی‌ بادیة‌الشام‌ کوههای‌ صعب‌العبوری‌ وجود دارد که‌ ارتفاع‌ متوسط‌ آنها سیصد تا هشتصد متر است‌ و به‌ نام‌ تدمر خوانده‌ می‌شود که‌ شامل‌ چند رشته‌ کوه‌ به‌ نامهای‌ شرقی‌، بلعاس‌، شعر و بُوَیْضه‌ و بشری‌ است‌. از کوههای‌ شمال‌ تدمر دره‌های‌ عمیق‌ و پرپیچ‌ و خمی‌ به‌ سوی‌ جنوب‌ غربی‌ تا قریتین‌ و دمشق‌ امتداد می‌یابند که‌ مهمترین‌ آنها حفرة‌ (گودالِ) دمشق‌ و فرورفتگی‌ دُوه‌ به‌ سمت‌ قریتین‌ است‌ و هر دو فرورفتگی‌ مملو از رسوبات‌ بسیار است‌. آب‌ و هوای‌ بادیة‌الشام‌ بیابانی‌ است‌: تابستان‌ آن‌، به‌ سبب‌ گستردگی‌ و فراخی‌ و قرار گرفتن‌ در برابر وزش‌ بادهای‌ شمال‌ شرقی‌، سرد و خشک‌ است‌.بادهای‌ شدید بهاری‌ و تابستانی‌ بادیة‌الشام‌، معروف‌ است‌. از نواحی‌ پست‌ جنوب‌ شرقی‌ این‌ بیابان‌، بادهای‌ موسمی‌ جنوب‌ عراق‌ و اقیانوس‌ هند به‌ داخل‌ آن‌ می‌وزد. این‌ بادهای‌ خشک‌ و سوزان‌ با گرد وغبار و فضولات‌ گیاهی‌ و حیوانی‌ همراه‌ و گاهی‌ نیز حامل‌ بارانهای‌ سیل‌آسای‌ زودگذر است‌. باران‌ سالانة‌ بادیة‌الشام‌ از دویست‌ میلیمتر تجاوز نمی‌کند و میزان‌ آن‌ در جنوب‌ و شمال‌ یکسان‌ نیست‌؛ ناحیة‌ الحماد (در جنوب‌) سالانه‌ حدود صد میلیمتر و قسمت‌ شامی‌ (در شمال‌ و شمال‌ غربی‌) بین‌ صد تا دویست‌ میلیمتر باران‌ سالانه‌ دارد. ازینرو، آب‌ این‌ بیابان‌ اندک‌ و سطحی‌ است‌؛ ولی‌، در بعضی‌ از مناطق‌ کوهستانی‌ و پرپیچ‌ و خم‌ آن‌، چشمه‌های‌ آب‌ معدنی‌ گوگرددار و گرم‌، مانند آب‌ گرم‌ تدمر، یافت‌ می‌شود. با توجه‌ به‌ آنچه‌ گفته‌ شد، امکان‌ ندارد که‌ بادیة‌الشام‌ فاقد پوشش‌ گیاهی‌ باشد، چنانکه‌ سطح‌ وسیعی‌ از کوههای‌ بلعاس‌ از درختان‌ سقّز (به‌ فارسی‌ «بنه‌») و غیر آن‌ پوشیده‌ شده‌ است‌. بنابراین‌، بادیة‌الشام‌ از نظر پوشش‌ گیاهی‌ به‌ دو قسمت‌ تقسیم‌ می‌شود: 1) سبزه‌زارها که‌ در محل‌ ریزش‌ بارانهای‌ فصلی‌ سالانه‌ رشد می‌کنند و شامل‌ انواع‌ گلهای‌ کوتاه‌ قد و گیاهانی‌ چون‌ خیری‌ دشتی‌ (نوعی‌ گیاه‌ خوشبو) و گیاه‌ خوشبوی‌ دیگری‌ شبیه‌ بابونه‌ و گیاه‌ بابونه‌ (به‌ فارسی‌: بابونة‌ گاوچشم‌)اند. این‌ سبزه‌زارها خوراک‌ دامهای‌ گله‌داران‌ این‌ نواحی‌ را تأمین‌ می‌کنند؛ 2) گیاهانی‌ که‌ سالها می‌مانند و هیزم‌ بادوامی‌ دارند و بیشتر شبیه‌ درختچه‌هایی‌ کوچک‌ رونده‌اند که‌ در آن‌ محیط‌ خشک‌ رشد می‌کنند. بعضی‌ از این‌ گیاهان‌ در زمینهای‌ نمکی‌ می‌رویند، مانند اُشنان‌ و اسفند؛ و دستة‌ دیگر در زمینهای‌ غیر نمکی‌، مانند دِرْمَنه‌ و تاغ‌. بادیة‌الشام‌ از بعضی‌ انواع‌ کرفس‌، که‌ مانند قارچ‌ ارزش‌ غذایی‌ فراوانی‌ دارد، خالی‌ نیست‌. مهمترین‌ جانوران‌ این‌ بیابان‌ از نوع‌ پرندگان‌، مرغ‌ سنگخوار، کبک‌، مرغان‌ شکاری‌ مانند باز و باشه‌ و جانوران‌ تیزپا چون‌ غزال‌ و خرگوش‌ است‌ که‌ نسل‌ آنها رو به‌ نابودی‌ است‌.بادیة‌الشام‌ از کم‌جمعیت‌ترین‌ مناطق‌ سرزمین‌ وسیع‌ شام‌ است‌. بیشتر ساکنان‌ این‌ بیابان‌ چادرنشین‌ و شمار اندکی‌ واحه‌ نشین‌ و روستا نشین‌اند که‌ به‌ کار زراعت‌ و تجارت‌ می‌پردازند و مناظر خوانده‌ می‌شوند. مهمترین‌ محصولات‌ کشاورزی‌ آنان‌ زیتون‌، خرما، انگور و انجیر است‌ (ابراهیم‌ و بطحیش‌، ص‌ 98ـ100).پیشینه‌ . اصطخری‌ نخستین‌ کسی‌ است‌ که‌ در نوشته‌های‌ خود از بادیة‌الشام‌ یاد کرده‌ و به‌ قبایل‌ عربی‌ که‌ در این‌ بیابان‌ ساکن‌اند، مانند بنی‌فَزاره‌ و لَخمْ و جُذام‌ و بَلی‌ و گروهی‌ از اعراب‌ یمن‌ و ربیعه‌ و مُضَر اشاره‌ کرده‌ است‌ (ص‌ 23). ابن‌ حوقل‌ هم‌ به‌ حدود نامشخصی‌ از این‌ بیابان‌ اشاره‌ دارد و می‌گوید: محدوده‌ای‌ از بالِس‌ * تا اَیْلَه‌ مقابل‌ با ] سرزمین‌ [ حجاز، و از کنار دریای‌ فارس‌ تا ناحیة‌ مدین‌، مقابل‌ تبوک‌ که‌ به‌ سرزمین‌ طَیّ * می‌پیوندد، از بادیة‌الشام‌ است‌ (ج‌ 1، ص‌ 21). بر کران‌ این‌ بیابان‌، شهرکهای‌ خُناصره‌، تدمر، سَلَمیه‌، معان‌ قرار داشته‌ است‌ ( حدودالعالم‌ ، ص‌ 172). مقدسی‌ هم‌ این‌ بیابان‌ را جزو سرزمین‌ عربستان‌ می‌داند و می‌گوید: «و در آن‌ سوی‌ فرات‌ از شام‌ قِنسرین‌ واقع‌ است‌ و بس‌ و جز آن‌ همة‌ بادیة‌العرب‌ و شام‌ در آن‌ سوی‌ این‌ بادیه‌ قرار دارد» (ص‌ 152). از این‌ گفته‌ چنین‌ برمی‌آید که‌ بادیة‌الشام‌ را جزو بیابان‌ عربستان‌ می‌دانسته‌ است‌. ابوالفداء در قرن‌ هشتم‌، محدودة‌ بادیة‌الشام‌ را چنین‌ وصف‌ می‌کند: «آنچه‌ از حدّ انبار تا بالس‌ تا تیْماء و وادی‌ القُری‌ باشد بادیة‌الشام‌ است‌» و شهر داخل‌ این‌ بیابان‌، تدمر را جزو نواحی‌ حِمْص‌ و در مشرق‌ آن‌ نام‌ برده‌ است‌ (ص‌ 111، 121). حمدالله‌ مستوفی‌، معاصر ابوالفداء، نیز نظری‌ همانند مقدسی‌ داشته‌ و بادیة‌الشام‌ را جزو سرزمین‌ عربستان‌ می‌شمرده‌ و محدودة‌ آن‌ را چنین‌ وصف‌ کرده‌ است‌: «بادیة‌العرب‌ را جبال‌ و صحاری‌ بسیار است‌ از اقلیم‌ دوم‌ و سوم‌، طولش‌ از حدود شام‌ تا بحرفارس‌ و عرض‌ آن‌ از مکه‌ تا نجف‌، و هر یک‌ از طول‌ و عرض‌ این‌ بیابان‌ دویست‌ فرسنگ‌ مسافت‌ دارد» (ص‌ 267). با توجه‌ به‌ این‌ نوشته‌، بادیة‌الشام‌ در داخل‌ بادیة‌العرب‌ قرار می‌گیرد. بعد از قرن‌ هشتم‌، مأخذ اسلامی‌ دست‌ اول‌ دیگری‌ که‌ از بادیة‌الشام‌ وصفی‌ کرده‌ باشد در دست‌ نیست‌.بادیة‌الشام‌، به‌ سبب‌ عبور راه‌ کاروانی‌ و بازرگانی‌ کنارة‌ فرات‌ از آن‌، راهی‌ که‌ از شهر قدیم‌ تدمر می‌گذشته‌، اهمیت‌ تاریخی‌ دارد (جوادعلی‌، ج‌ 3، ص‌ 81)، و همچنین‌ به‌ لحاظ‌ قرار گرفتن‌ واحة‌ جوف‌، که‌ در قسمت‌ جنوبی‌ بادیة‌الشام‌ قرار دارد، در تاریخ‌ اسلام‌ از آن‌ مکرر نام‌ برده‌ شده‌ است‌. برای‌ اطلاع‌ بیشتر از حوادث‌ تاریخی‌ این‌ دو ناحیه‌ رجوع کنید به تدمر * ، دومة‌الجندل‌ * ، شام‌ * ، اردن‌ * ، عربستان‌ * .منابع‌ : مصطفی‌ ابراهیم‌، الیاس‌ بطحیش‌، جغرافیة‌الوطن‌ العربی‌ ، سوریه‌ 1980، ابن‌حوقل‌، کتاب‌ صورة‌ الارض‌ ، چاپ‌ کرامرس‌، لیدن‌ 1967؛ اسماعیل‌بن‌علی‌ ابوالفداء، تقویم‌ البلدان‌ ، ترجمة‌ عبدالمحمد آیتی‌، تهران‌ 1349 ش‌؛ ابراهیم‌بن‌محمد اصطخری‌، کتاب‌ مسالک‌ الممالک‌ ، چاپ‌ دخویه‌، لیدن‌ 1967؛ فیلیپ‌ خوری‌ حتی‌، تاریخ‌ عرب‌ ، ترجمة‌ ابوالقاسم‌ پاینده‌، تهران‌ 1366 ش‌، ص‌ 49؛ حدودالعالم‌ من‌ المشرق‌ الی‌المغرب‌ ، چاپ‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌ 1340 ش‌؛ حمدالله‌بن‌ابی‌ابکر حمدالله‌ مستوفی‌، کتاب‌ نزهة‌القلوب‌ ، چاپ‌ گی‌لسترنج‌، تهران‌ 1362 ش‌؛ جواد علی‌، المفصل‌ فی‌ تاریخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌ ، بیروت‌ 1976ـ1978، محمدبن‌احمد مقدسی‌، کتاب‌ احسن‌ التقاسیم‌ فی‌ معرفة‌ الاقالیم‌ ، چاپ‌ دخویه‌، لیدن‌ 1967؛The Times Atlas of the world , London 1985, 34.
نظر شما
مولفان
گروه
جغرافیا ,
رده موضوعی
جلد 1
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده