باباحاتم

باباحاتَم ، مقبره ای متعلق به قرن پنجم ، واقع در شمال افغانستان ، حدود شصت کیلومتری غرب بلخ ، که در میان اهالی به باباحاتم شهرت دارد. طرح آن به شیوۀ نخستین مقبره های اسلامی در ایران ، ساده و عبارت از فضای چهارگوشی است که قبه ای بر سکُنجهای آن ساخته شده است . گرچه تعیین دقیق ابعاد آن ممکن نیست ، نسبت اندازه ها ظاهراً مبتنی بر واحدی است که تناسب اجزا در آن حفظ شده است . گذشته از شبکه سازی قابِ درگاه بالای درِ ورودی ، تنها زینتی که در نمای آجری زمخت این بنا به چشم می خورد کتیبه ای است مشتمل بر جملات «بسم الله الرحمن الرحیم ، هذا مشهد سالار خلیل » به خط کوفی گرده دار برجسته که اطراف در را احاطه کرده است . این نسبت به حجم ساختمان ، اندازه ای خارق العاده دارد. کتیبه حکایت از آن می کند که این بنا مقبرۀ مرد شریفی به نام سالار خلیل است که او را با قساوت کشته اند؛ ولی نام وی تا کنون در منابع یافت نشده است . دیوید بیور (ص 145ـ149) کلمات بعدی را چنین خوانده است : «صنعه ابن امّه » که البته کاملاً با حروف باقیمانده مطابقت نمی کند. در داخل ، سه طاقچه گچبری برجسته نما، که محراب را نیز در برمی گیرد، وابستگی این گونه مقبره ها را به «چهار طاق »های پیشین تأیید می کند. روی قبر را، که در وسط قرار دارد، در سالهای اخیر به طرز ناشیانه ای اندود کرده اند، ولی هنوز قوس جناغی آن مشهود است . گچبریهای آن بهترین نمونۀ بازمانده از مقبره های قرن پنجم ایرانی است که در آن گونه های متنوعی از نگارۀ برجستة نیمرخ سر بزکوهی را از دو سو می توان دید. دعایی طولانی به خط کوفی ساده بر ساقۀ گنبد نوشته شده که برای فرشتگان مقرب خدا و انبیا و مؤمنان در آسمان و زمین و حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم خاتم الانبیا و «امام رب العالمین » سلام و تحیّت می فرستد. این بیان غیرمعمول ، احتمالِ تمایلاتِ اسماعیلی را به ذهن متبادر می کند که خود شایستۀ تحقیق بیشتری است . در پایان ، نام هنرمند محمدبن احمدبن محمو[د] آمده که در جای دیگر ذکری از آن نرفته است ( ملکیان ـ شیروانی ، 1972، ج 2، ص 108ـ122).

منابع :

David Bivar, "The inscription of Sālār Khalil in Afghanistan", JRAS, 2 (1977); A.S. Melikian-Chirvani, "Baba Hatem: un chef d'oeuvre inconnu d'époque ghaznévide en Afghanistan", in The Memorial volume of the Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology, ed. M.Y. Kiani and A.Tajvidi, Tehran 1972; idem, "Remarques préliminaires sur un mausolée ghaznévide", Arts Asiatiques ,17(1968); J.Sourdel-Thomine, "Le mausolée dit de Baba Hatim en Afghanistan", REI, 39 (1971), 293-320

/اسدالله ملکیان شیروانی (ایرانیکا)/