زيتون(۳)

زيتون(۳)، شهر بندرى كهن در جنوب‌شرقى چين، از نخستين شهرهاى محل اقامت مسلمانان در آن سرزمين و نيز مركز تجارت دريايى چين با جنوب و غرب آسيا در قرون ششم تا هشتم/ دوازدهم ـ چهاردهم. اين بندر امروزه چوان‌جو[۱]  نام دارد. قدمت منطقه چوان‌جو به چندين قرن پيش از ميلاد مى‌رسد. در ۲۶۰ ميلادى، در كنار رود جين‌جيانگ[۲]  شهركى با نام دونگ‌آن[۳]  ايجاد شد كه در ۵۶۴ ميلادى، نامش به نان‌آن[۴]  و سپس به فنگ‌جو[۵]  و فوجو و سرانجام در ۹۲/ ۷۱۱، به چوان‌جو تغيير يافت (>فرهنگنامه سى‌هاى<[۶] ، ص ۱۹۹۴؛ پليو[۷] ، ج ۱، ص ۵۸۵).

در ميانه قرن چهارم/ دهم، ليو سونگ‌شيائو[۸]  (متوفى ۳۵۱/ ۹۶۲)، حاكم وقت شهر چوان‌جو آن را بازسازى كرد و توسعه داد و در بيرون حصارهاى شهر، درختانى به نام سى‌تونگ[۹]  كاشت (هوانگ رن[۱۰] ، ص ۱۱؛ ما جيان[۱۱] ، ص ۱۹؛ شوتن‌هامر[۱۲] ، ص ۱۴۵). واژه سى‌تونگ در اوايل حكومت سلسله سونگ[۱۳]  (حك : ۳۴۹ـ۶۷۸/ ۹۶۰ـ ۱۲۷۹) براى اشاره به چوان‌جو، به ادبيات و متون چينى راه يافت (Ä لى دونگ‌هوا[۱۴] ، ص ۴۷؛ سونگ شيان[۱۵] ، ص ۹۸؛

آرامگاه لینگ شان در بندر زیتون

 فوزونگ ون، ۱۰-۱۲، ۱۰۴-۱۰۶) به احتمال زياد، مسلمانان مقيم بندر چوان‌جو در اواسط قرن هفتم/ سيزدهم نام زيتون را، كه به واژه سى‌تونگ بسيار نزديک است،براى اين بندر برگزيدند (Ä ما جيان، ص ۲۰؛ نيز Ä د.اسلام، چاپ اول، ج ۲، ص ۸۴۲ـ ۸۴۳؛ درباره انطباق زيتونبا چوان‌جو Ä ماركوپولو[۱۶] ، ج ۲، ص ۲۳۷، پانويس ۲؛ >ختا و راه به‌سوى آن<[۱۷] ، ج ۲، ص ۱۸۳، پانويس ۲؛ پليو، ج ۱، ص ۵۸۳ـ ۵۸۶).

درباره زمان و چگونگى ورود مسلمانان به زيتون اطلاع چندان در دست نيست، اما براساس برخى منابع چينى در قرن اول/ هفتم، چهار تن از اصحاب پيامبر صلى‌اللّه‌عليه‌وآله‌وسلم براى تبليغ اسلام وارد بندر چوان‌جو شدند (Ä خه چيائويوان[۱۸] ، ص۲۲؛ جانگ جونگ‌فو[۱۹] ، ص ۱۲؛ لى شينگ‌هوا[۲۰] ، ص۷۰). در همين سده، مناسبات تجارىِ ايرانيان و ديگر مسلمانان با چهار بندر بزرگ و مهم تجارى در سواحل شرقى چين، گوانگ‌جو[۲۱]  (خانفو*)، چوان‌جو، هانگ‌جو[۲۲](خَنسا*) و يانگ‌جو[۲۳] ، افزايش يافت و هم‌زمان، بسيارى از مسلمانان در قرن اول/ هفتم از راه دريا به سواحل شرقى چين وارد شدند و جمعى در بندر چوان‌جو اقامت گزيدند (سونگ شيان، ص۱۰۰؛ لى دونگ‌هوا، ص ۵۶؛ طاهرى، ص ۸۵، ۸۸). به‌علت وقوع شورش تيان شِن‌گونگ[۲۴]  و كشتار مردم يانگ‌جو در ۱۴۳/ ۷۶۰ و همچنين، شورش هوانگ چائو[۲۵]  و قتل‌عام مردم گوانگ‌جو در ۲۶۴/ ۸۷۸، كه در برخى از  منابع اسلامى نيز به آنها اشاره شده‌است (Ä سيرافى، ص ۵۴؛ مسعودى، ج ۱، ص ۳۰۲ـ ۳۰۳)، بسيارى از بازرگانان مسلمان ايرانى و عرب مقيم دو شهر يادشده به چوان‌جو عزيمت كردند. همچنين،به‌دنبال رونق اقتصادى و اجتماعى در مناطق مَنزى[۲۶]  (چين جنوبى) و با تأسيس اداره گمرك و «مديريت تجارت دريايى»[۲۷]در چوان‌جو در ۴۸۰/ ۱۰۸۷، مناسبات دريايى اين بندرگسترش يافت؛ به‌گونه‌اى‌كه به مبدأ راه ابريشم دريايى[۲۸](معروف به جاده بخور*) معروف شد (لى شينگ‌هوا و همكاران، ص ۴۲؛ برتشنايدر[۲۹] ، ج ۱، ص ۱۸۷، پانويس ۵۲۲؛ لى دونگ‌هوا، ص ۱۲۲).

هرچند، به نظر برخى از پژوهشگران (Ä جانگ شينگ‌لانگ[۳۰] ، ص ۱۴۵ـ۱۴۶؛ كووابارا جيتسوزو[۳۱] ، ص ۲۴) منظور ابن‌خرداذبه (ص ۶۹) از جانجو/ جانفو[۳۲]  همان چوان‌جو است،  اما ظاهرآ ابن‌سعيد مغربى (ص ۱۲۱) نخستين جغرافى‌نويس مسلمانى است كه در قرن هفتم از بندر زيتون ياد كرده‌است (نيز Ä د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). رشيدالدين فضل‌اللّه همدانى (ج ۲، ص۹۱۰) هم از زيتون به‌عنوان بندر كشتيها به‌سوى هندوستان و همچنين مركز فوجو[۳۳] ، استان هفتم حكومت قوبيلاى قاآن*، نام برده و حاكم وقت زيتون را بهاءالدين قُندُزى معرفى كرده‌است. ماركوپولو (ج ۲، ص ۲۳۴ـ۲۳۵) نيز زيتون را بندرگاه كشتيهاى عازم هند و جزو بزرگ‌ترين بندرگاههاى تجارى جهان دانسته‌است. جهانگردان و مبلّغان اروپايى ديگر كه در اوايل قرن چهاردهم/ هشتم به چين رفته‌اند، به بزرگى و رونق بازرگانى زيتون اشاره كرده‌اند (براى نمونه Ä اودوريكو اهل پوردنونه[۳۴] ، ص ۹۵، ۱۲۲؛ ياكوب آنكونايى[۳۵] ، ص ۳۲، ۷۲، ۱۲۰ـ۱۲۷؛ دوسون[۳۶] ، ص ۲۳۳، ۲۳۵ـ ۲۳۷). ابوالفداء (ص ۳۶۳) از بندر زيتون و نام واقعى شهر با عنوان شنجو (چوان‌جو) نام برده‌است. ظاهرآ، اين كهن‌ترين منبع اسلامى است كه به نقل از مسافران چين، نام اصلى شهر را به چينى ضبط كرده‌است. ابوالفداء (ص ۳۶۴ـ۳۶۵) به موقعيت جغرافيايى زيتون در كنار رودخانه و خليجى كوچک و نيز حصار خراب‌شده شهر به‌دست تاتارها اشاره كرده‌است. ابن‌بطوطه در سفرنامه خود اطلاعات بسيارى درباره اوضاع زيتون در قرن هشتم، به‌ويژه اوضاع مسلمانان، در اختيار گذاشته‌است (Ä ج ۲، ص ۵۷۶، ۶۴۰، ۶۴۵). در گزارش او (ج ۲، ص ۶۴۵ـ۶۴۶)، به نام برهان‌الدين كازرونى (متوفى ۷۷۲/ ۱۳۷۰)، از تجار و مشايخ مقيم زيتون، اشاره شده‌است.

مسجد اصحاب

برهان‌الدين در ۷۱۲/ ۱۳۱۲ وارد زيتون شد و سالها امام مسجد اصحاب[۳۷]  (وو يوشيونگ[۳۸]  و همكاران، ص ۲۷؛ كاوتس[۳۹] ، ص ۶۸؛ ادامه مقاله) و شيخ زاويه طريقه كازرونيه* در حومه زيتون بود (ابن‌بطوطه، ج ۲، ص ۶۴۶) و نذورات را براى شيخ‌ابوسحاق كازرونى* جمع‌آورى مى‌كرد. برهان‌الدين در ۷۵۰/ ۱۳۴۹ شيخ‌الاسلام مسلمانان زيتون شد و با كمك مالى تاجرى مسلمان به نام جين على[۴۰] ، مسجد اصحاب را بازسازى كرد (وو يوشيونگ و همكاران؛ كاوتس، همانجاها).

زيتون در دوره سلسله سونگ و به‌ويژه سلسله مغولى يوان[۴۱]  (حک : ۶۶۹ـ۷۶۹/ ۱۲۷۱ـ۱۳۶۸) در اوج شكوفايى، و از بزرگ‌ترين بندرهاى تجارى جهان بود كه با بسيارى از مناطق دنيا مناسبات تجارى و اقتصادى داشت. اين بندر در اين دوره بيش از دويست‌هزار تن جمعيت داشت كه حدود نيمى از آنان خارجى و مهاجر بودند. در منابع چينى، شمار اعراب و ايرانيان پارسى‌زبان مقيم زيتون بيش از ده‌هزار تن ذكر شده‌است. علاوه‌بر مسلمانان، عده بسيارى بودايى، هندو، مسيحى، دائويى، يهودى و مانوى نيز در بندر زيتون زندگى مى‌كردند (Ä هوانگ چيورون[۴۲] ، ص ۵۴؛ جانگ جونگ‌فو، ص ۸؛ لى دونگ‌هوا، ص ۶۵).

پو شوگِنگ[۴۳]  (Ä پوشو ـ كِنگ*) و فرزندان و نوادگانش كه در متون چينى به خاندان پو[۴۴]  معروف‌اند و براى مدتى طولانى، در ايالت فوجيان و بندر زيتون صاحب قدرت بودند و مديريت گمرك و تجارت خارجى زيتون را در دست داشتند، در توسعۀ شهر زيتون و گسترش اسلام در آن سهم عمده داشتند (كوواباراجيتسوزو، ص ۴۳؛ چن زى‌چيانگ[۴۵] ، ص ۲۸۱؛ پارک[۴۶] ، ص۹۸، ۱۱۱). سيّداَجل اميرعمر طُغانشاه، از ديگر مسلمانان، مدتى در بندر زيتون داروغه بود (>دايرة‌المعارف اسلامى چين<[۴۷] ، ص ۱۳۷؛ يانگ هويى‌يون[۴۸] ، ص ۵۱۴).

در ۷۳۳/ ۱۳۳۲، به فرمان خان مغول، طُغان‌تيمور، قشونى زبده به نام قاپوچى[۴۹] / قاپوجى* متشكل از سه‌هزار سرباز كه

عمدتآ ايرانى و برخى شيعه بودند، براى سركوب شورش يكى از شاهزادگان و پاسدارى از مسلمانان در بندر زيتون مستقر شدند (هوانگ رن، ص ۹۴؛ نور[۵۰] ، ص ۴۹؛ ماخوفسكى، ص ۲۴۵). بااين‌حال، در پى بروز آشوبهايى در اواخر دوره سلسله مغول يوان و به‌ويژه پس از وقوع شورشى ده‌ساله به نام واقعه سپاه* در بندر زيتون و اطراف آن، مناسبات بازرگانى چين با ساير ممالك سخت تحت تأثير قرار گرفت. در پى آن، بازرگانان ايرانى و عرب زيان بسيار ديدند و مسلمانان شهر پراكنده شدند و زيتون نيز به‌تدريج جايگاه و اهميت تجارى خود را از دست داد (نور، ص۵۱؛ لى شينگ‌هوا، ص ۸۶؛ فو زونگ‌ون، ص۳۷۴ـ ۳۷۷). هرچند در اوايل حكومت سلسله مينگ[۵۱]  (حكـ : ۷۶۹ـ ۱۰۵۴/ ۱۳۶۸ـ۱۶۴۴)، اوضاع اقتصادى و اجتماعى زيتون اندكى بهبود يافت، اما از اواخر قرن نهم/ پانزدهم، طبق قانونِ هاى‌جين[۵۲]  (ممنوعيت دريانوردى)[۵۳] ، تجارت خارجى و مناسبات با كشورهاى ديگر به بهانه مبارزه با دزدان دريايى ممنوع شد، درنتيجه رونق تجارى پيشين، ديگر به بندر زيتون راه نيافت (لى دونگ‌هوا، ص ۲۲۶ـ۲۴۴؛ جانگ جونگ‌فو، ص۲۰؛ فان كه[۵۴] ، ص ۲۴۷ـ۲۴۸).

 پس از واقعه سپاه و سقوط سلسله يوان، جمعى از مسلمانان زيتون به مناطق اطراف گريختند و حتى هويت اسلامى خود را مخفى كردند. خاندان شيا[۵۵] ، از نوادگان شيخ‌برهان‌الدين[۵۶] ، نخستين گروه از مسلمانان چينى بودندكه پس از آرامش اوضاع سياسى، به زيتون برگشتند و منصب موروثى امامت مسجدِ اصحاب در ميان آنان ادامه يافت(يانگ هويى‌يون، ص ۱۵، ۷۹۵). طبق مُفاد دو شجره‌نامۀ معروف چينى، اغلب مسلمانان زيتون از خاندان دينگ[۵۷] و گو[۵۸]  هستند كه خود را ايرانى‌تبار، و به‌ترتيب از نسل دينگ شن‌سى[۵۹] ، از نوادگان سيّداجل شمس‌الدين*، و گوزى‌هونگ[۶۰] ، نواده ابن‌قدس دَقّاق‌نام، مى‌دانند (Ä دينگ يان‌شيا[۶۱] ، ص ۹۲؛ دينگ شيان‌سائو[۶۲] ، ص ۴۵؛ گلادنى[۶۳] ، ۱۹۹۶، ص ۲۸۶ـ۲۸۷). در ميان مسلمانان زيتون، جمعى از سربازان و بازرگانان ايرانى و عرب شيعى با برخى از چينيان بومى ازدواج كردند و درنتيجه، خاندانهاى مسلمان لى[۶۴]  و لين[۶۵]  شكل گرفتند. به همين سبب، لى مخفف على دانسته شده‌است (ويد[۶۶] ، ص ۱۸۶).

    مطالعات و كشفيات باستان‌شناسى در چوان‌جو زمينه شناخت بيشترِ گذشته زيتون و آثار اسلامى آن را فراهم كرده‌است. براثر كاوشهاى وو ون‌ليانگ[۶۷]  (متوفى ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۹)، كتيبه‌ها و سنگ‌قبرهاى بسيار از مساجد و قبرستانهاى قديم مسلمانان به‌دست آمده‌است. نامهايى چون سيرافى، شيرازى، خراسانى، همدانى، قزوينى، گيلانى و گرگانى بر روى اين سنگ‌قبرها نشان‌دهندۀ حضور چشمگير ايرانيان در زيتون است (وو ون‌ليانگ، ص ۲۲؛ وو يوشيونگ و همكاران، ص ۳۲؛ گو جى‌چائو[۶۸] ، ص ۸). بيشتر سنگ قبرها و كتيبه‌هاى يافته‌شده، امروزه در موزه تاريخ ارتباطات دريايى چوان‌جو[۶۹]نگهدارى مى‌شوند (چن داشنگ[۷۰]  و كالوس[۷۱] ، ص ۵۷؛

دايرة‌المعارف اسلامى چين<، ص ۴۵۳). در جريان كاوشهاى باستان‌شناسى در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۶۵ نيز، سنگ قبرى به نام احمد (متوفى ۷۲۲/ ۱۳۲۲) زادۀ زيتون پيدا شد. اين كتيبه كهن‌ترين سند مكتوب به فارسى است كه در آن از شهر زيتون نام برده شده‌است (وو ون‌ليانگ، ص ۸۹؛ چن داشنگ، ص ۲۴۴؛ >دايرة‌المعارف اسلامى چين<، ص۵۰، ۷۲۴). آرامگاه لينگ‌شان[۷۲]  كهن‌ترين قبرستان اسلامى زيتون و محل دفن دو تن از اصحاب پيامبر به نامهاى وقاص[۷۳]  و سعيد[۷۴]  است، كه مطابق متن عربى كتيبه مقبره، مسلمانان مقيم زيتون اين آرامگاه را در ۷۲۳/ ۱۳۲۳ مرمت و بازسازى كرده‌اند (گلادنى، ۲۰۰۹، ص ۵۹۹؛ وو يوشيونگ و همكاران، ص ۳۷). همچنين براساس مفاد كتيبه‌اى، تاجرى ايرانى از اهالى سيراف* در ۵۵۷/  ۱۱۶۲ گورستانى براى دفن اموات بازرگانان و مسافران مسلمان مقيم زيتون در منطقه دونگبان[۷۵]  احداث كرد، كه برخى از قديم‌تري مقابر مسلمانان در آنجا قرار دارند (Ä لين ژى‌چى[۷۶] ، ص ۴۹۰؛  <دايرة‌المعارف اسلامى چين<، ص ۴۵۲ـ۴۵۳؛ يانگ هويى‌يون، ص ۷۹۶).

مسلمانان هفت مسجد در زيتون بنا كردند. مسجد اصحاب (مشهور به نامهاى چينى شنگ‌يوسى[۷۷] ، چينگ‌جينگ‌سى[۷۸]  و چى‌لين‌سى[۷۹] )، تنها مسجد باقيمانده در زيتون و يكى از چهار مسجد كهن چين است. براساس كتيبۀ چينىِ «چينگ‌جينگ‌سى‌جى»[۸۰] ، مسجد اصحاب در ۴۰۰/ ۱۰۰۹ بنا شد و در ۷۱۰/ ۱۳۱۱، به همت تاجرى ايرانى از اهالى شيراز به نام احمدبن محمد قدسى بازسازى گرديد. اين مسجد تا دوره معاصرهفت بار ديگر مرمت و بازسازى شده‌است (Ä چن‌داشنگ و كالوس، ص۶۰ـ۹۱؛ وانگ ليان‌مائو[۸۱] ، ص ۶۸؛ هو جن‌خُوا[۸۲] ، ص ۳۴۳).

از ميان بزرگان و شخصيتهاى مهم زيتون مى‌توان به لين ژى‌چى (متوفى ۵۷۱/ ۱۱۷۶)، مدير گمرک و تجارت خارجى زيتون؛ سيف‌الدين و اميرالدين، سرداران ايرانى شيعى؛ شيا چى[۸۳] ، شيخ‌الاسلام زيتون؛ لى جى[۸۴]  (متوفى ۱۰۱۰/ ۱۶۰۲) و

دينگ يان‌شيا (متوفى ۱۰۰۶/ ۱۵۹۷)، از نوادگان سيّداَجل شمس‌الدين، اشاره كرد (جوانگ يان‌چنگ[۸۵] ، ص ۴۵۶؛ <دايرة‌المعارف اسلامى چين<، ص ۱۳۳، ۱۸۵؛ >فرهنگنامۀ سى‌هاى<، ص ۱۴۲۳، ۲۱۸۶).

چوان‌جو امروزه در استان فوجيان[۸۶]  بر ساحل درياى چين* جنوبى و مقابل جزيره تايوان[۸۷]  قرار دارد (Ä >اطلس جامع جهان تايمز<[۸۸] ، نقشه ۲۷). براساس آمار ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵، جمعيت شهرستان چوان‌جو ۸،۵۱۰،۰۰۰ تن بوده‌است كه از اين ميان، حدود  ۶۳،۰۰۰ تن مسلمان و اغلب از قوم هويى[۸۹] * بوده‌اند. مسلمانان در شهرهاى چوان‌جو، جين‌جيانگ و هويى‌آن[۹۰]  و شهركهاى چن‌داى[۹۱] ، باى‌چى[۹۲]  و بيست روستا در حومه آنها پراكنده‌اند. مسلمانان چوان‌جو حنفى‌مذهب، و اغلب پيرو طايفه قديم*اند (اداره آمار چوان‌جو[۹۳] ، ۲۰۱۶؛ هو جن‌خوا، ص ۳۴۱؛ يانگ هويى‌يون، ص ۷۹۶). اغلب مسلمانان چوان‌جو خود را از تبار ايرانيان و عربها مى‌دانند و در چند دهۀ اخير، براى اثبات هويت اسلامى و وابستگى خود به قوم هويى كوشيده‌اند (هوانگ تيان‌جو[۹۴]  و ليائو يوان‌چوان[۹۵] ، ص ۷۷؛ گلادنى، ۱۹۹۶، ص ۲۶۲؛ لى شينگ‌هوا، ص ۹۳). بندر زيتون به‌علت تنوع و كثرت اقوام و اديان و معابد گوناگون، در اواخر قرن چهاردهم/ بيستم به موزه اديان جهان[۹۶]  ملقب شد (وانگ جيه[۹۷] ، ص ۶۸ـ۶۹).

منابع: ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عريان، بيروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌سعيد مغربى، كتاب الجغرافيا، چاپ اسماعيل عربى، بيروت ۱۹۷۰؛ اسماعيل‌بن على ابوالفداء، كتاب تقويم‌البلدان، چاپ رنو و سلان، پاريس ۱۸۴۰؛ رشيدالدين فضل‌اللّه همدانى؛ سليمان‌تاجر سيرافى، رحلة‌السيرافى، ]تتميم حسن‌بن يزيد سيرافى[، چاپ عبداللّه حبشى، ابوظبى ۱۹۹۹؛ محمود طاهرى، سفرهاى دريايى مسلمين در اقيانوس هند، مشهد ۱۳۸۰ش؛ ياتسيك ماخوفسكى، تاريخ القرصنة فى العالم، ترجمة انور محمد ابراهيم، قاهره ۲۰۰۸؛ مسعودى، مروج (پاريس)؛

E. Bretschneider, Mediaeval researches from eastern Asiatic sources: fragments towards the knowledge of the geography and history of central and western Asia from the ۱۳th to the ۱۷th century, London ۱۹۳۷, repr. ۱۹۶۷; Cathay and the way thither: being a collection of medieval notices of China, tr. and ed. Henry Yule, new edition, revised by Henry Cordier,Taipei:Cheng-Wen,۱۹۶۶;ChenDashengQuanzhou Yisilanjiao shike(in Chinese;  جو  (كتيبه‌هاى اسلامى در چوان Quanzhou ۱۹۸۴; Chen Dasheng and Ludvik Kalus, Corpus d'inscriptions arabes et persanes en Chine, vol.۱, Paris ۱۹۹۱; Chen Ziqiang, "Pu Shougeng shiliao kaoban" (in Chinese;

,(بررسى مدارك تاريخى مربوط به پوشوگنگ

in Quanzhou Yisilanjiao yanjiu lunwenxuan

,(گلچين مقالات پژوهشى اسلام در چوان‌جو)

Quanzhou: Fujian People's Publishing Society, ۱۹۸۳; , ciha§i (in Chinese; (فرهنگ‌نامه سى‌هاى Shanghai: Shanghai Cishu Chubanshe, ۱۹۹۰; Christopher Dawson, The Mongol mission: narratives and letters of the Franciscan missionaries in Mongolia and China in the thirteenth and  fourteenth centuries, London ۱۹۵۵; Ding Xiancao, , "Chendai: guoqu yu xianzai" (in Chinese;و حال  چن‌داى : گذشته ) in Chendai Huizushi yanjiu

,(پژوهشى درباره تاريخ قوم مسلمانان هويى در چن‌داى)

ed. Chen Guoqiang, Beijing: China Academy of Social Science Press, ۱۹۹۰; Ding Yanxia, "Ganji jiuwen" ( in Chinese; (اخبار كهن از گذشته‌ها  in Chenjian; Yangouli Dingshi zupu

(شجره‌نامه خاندان دينگ از دهكده يان‌گولى در چن‌جيانگ)

ed. Ding Henian, Quanzhou: [n.p.], ۱۸۸۵; EI^۱, s.v. "China" (by Martin Hartmann); EI^۲, s.v. "Zaytu¦n" (by C. E. Bosworth); Fan Ke, "Maritime Muslims and Hui identity: a South Fujian case", in Islam in China: key papers, ed. Michael Dillon, vol.۱, Folkestone, Engl.: Global Oriental, ۲۰۰۹; Fu Zongwen, Cangsang Citong (inChinese: . (فراز و فرودهاى سى‌تونگ/ زيتون, Taipei ۲۰۱۵; Dru C Gladney, Muslim Chinese: ethnic nationalism in the People's Republic, Cambridge ۱۹۹۶; idem, "Muslim tombs and ethnic folklore: charters for Hui identity", in Islam in China, ibid, vol.۲, ۲۰۰۹; Guo Zhichao, "Quanzhou zongjiao shike de licheng yu chuangxin" (in Chinese;

,

(پيشينه و نوآوريها در كتاب كتيبه‌هاى دينى چوان‌جو

Journal of Quanzhou Normal University, vol. ۳۰, no. ۳ (May ۲۰۱۲); He Qiaoyuan, Minshu (in Chinese; (تاريخ فوجيان, Fujian ۱۶۲۹; Hu Zhenhua, Zhongguo Huizu , (in Chinese; (قوم هويى در چين Yinch'uan ۱۹۹۳; Huang Qiurun, "Yisilanjiao cong haishang donglai Quanzhou chuanbohou de shengshuai" (in Chinese;

,(ترقى و زوال اسلام پس از ورود آن به چوان‌جو از راه دريا

in Zhongguo Yisilanjiao yanjiu wenji

,(مجموعه مقالات پژوهشى درباره اسلام در چين)

Yinch'uan: Ningxia Renmin Chubanshe, ۱۹۸۸; Huang Ren, Quanzhou fuzhi (in Chinese; (سالنامه چوان‌جو  Quanzhou ۱۷۶۳; Huang Tianzhu and Liao Yuanquan, "Mantan Quanzhou diqu Alabo Musilin de houyi ji qi yiji" (in Chinese;

,(گفتارى درباره فرزندان و بازماندگان اعراب مسلمان در منطقه چوان‌جو و ميراث آنها

in Quanzhou Yisilanjiao yanjiu lunwenxuan, ibid; Jacob d'Ancona, The city of light, tr. and ed. David Selbourne, New York ۲۰۰۳; Ralph Kauz, "A Ka¦zaru¦n¦â network?", in Aspects of the Maritime Silk Road: from the Persian Gulf

to the East China Sea, ed. Ralph Kauz, Wiesbaden: Harrassowitz, ۲۰۱۰; Kuwabara Jitsuzo¦, Pu Shougeng kao ), (in Chinese; (پژوهشى درباره پوشوگنگ Beijing ۲۰۰۹; Li Donghua, Quanzhou yu woguo Zhonggu de haishang jiaotong (in Chinese;

,(ارتباطات دريايى چوان‌جو و چين در قرون وسطا

Taipei ۱۹۸۶; Li Xinghua, "Quanzhou Yisilanjiao yanjiu" ,(in Chinese; (پژوهشى درباره اسلام در چوان‌جو,  Huizu yanjiu no. ۲-۳ (۲۰۱۰); Li Xinghua, et al.,(مطالعات قوم هويى) ZhongguoYisilanjiao shi (in Chinese; ,(تاريخ اسلام در چين Beijing ۱۹۹۸; Lin Zhiqi, "Zhuozhai wenji" (in Chinese; منتخب آثار جوجاى, in Siku quanshu(مجموعه كامل چهار گنجينه , ادبى), Beijing: [n.p.], ۱۹۷۵; Ma Jian, "Jitun, Ganlan, Citong yu Quanzhou cheng" (in Chinese;

,(عبارت جى‌تون، ميوه زيتون، سى‌تونگ، و شهر چوان‌جو

in Quanzhou Yisilanjiao yanjiu lunwenxuan, ibid; Marco Polo, The book of Ser Marco Polo the Venetian concerning the kingdoms and marvels of the East, translated and edited, with notes by Henry Yule, London ۱۸۷۱, ۳rd. ed. by Henry Cordier, London ۱۹۰۳ (۱۹۲۹)- , ۱۹۲۰, repr. ۱۹۷۵; Nuer, "Yisibaxi" (in Chinese; (اسپاه/ سپاه in Quanzhou Yisilanjiao yanjiu lunwenxuan, ibid; Odorico da Pordenone, The travels of Friar Odoric, tr. Henry Yule Grand Rapids, Mich. ۲۰۰۲; Hyunhee Park, Mapping, the Chinese and Islamic worlds: cross-cultural exchange in pre-modern Asia, Cambridge ۲۰۱۲; Paul Pelliot, Notes on Marco Polo, vol.۱, Paris ۱۹۵۹; Quanzhou Tongjiju (in , Chinese;  (اداره آمار چوان‌جو۲۰۱۶ Retrieved Oct.۲۹, ۲۰۱۶.from www.qztj.gov. cn/ outweb/news.asp? classid=۱۱۴; Angela Schottenhammer, "Transfer of Xiangyao from Iran and Arabia to China-a reinvestigation of entries in the Youyang zazu (۸۶۳)", in Aspects of the Maritime Silk Road, ibid; Song Xian, "Musilin de haiyang maoyi yu Zhongguo gudai de hanghai wenhua" (in Chinese;

,(تجارت دريايى مسلمانان و فرهنگ دريانوردى چين باستان

in Haishang jiaotong yu Yisilan wenhua lunwenxuan

,(گلچين مقالات ارتباطات دريايى و فرهنگ اسلامى)

Fujian: Quanzhou Maritime Museum, ۲۰۰۹; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, ۲۰۱۴; Geoff Wade, "The Li and Pu surnames in east Asia-Middle East  Maritime Silk Road interactions during the ۱۰th-۱۲th centuries", in Aspects of the Maritime Silk Road, ibid; Wang Jie, Cities in China, tr. Andrea Lee, Beijing ۲۰۰۷; Wang Lianmao, "Quanzhou yu Yilang-xunzhao Citong de Bosiren yu wenhua" (in Chinese;

,(چوان‌جو و ايران ـ در جستجوى ايرانيان و فرهنگ پارسى در زيتون

Haijiaoshi yanjiu (مطالعات تاريخ ارتباطات دريايى) no.۱ (۲۰۰۹); Wu Wenliang, Quanzhou zongjiao shike (in Chinese; (كتيبه‌هاى دينى چوان‌جو , Beijing ۲۰۰۵; Wu Youxiong, Wang Yaodong and  Huang, Qiuren "Fujian Quanzhou Qingjingsi, Faxian yi bi Yisilanjiaobei" (in Chinese;

,(كتيبه اسلامى كشف‌شده در مسجد چينگ جينگ‌سى در چوان‌جو در فوجيان

Kaogu(باستان‌شناسى), no.۶(۱۹۸۶);Yang Huiyun, Zhongguo Huizu dacidian, (فرهنگ بزرگ قوم هويى‌چين (in Chinese;

Shanghai ۱۹۹۳; Zhang Xinglang, "Gudai Zhongguo yu Alabo zhi jiaotong" (in Chinese;

,(مناسبات چين باستان با اعراب

in Zhongxi jiaotong shiliao Huibian

,(مجموعه اسناد تاريخى مناسبات چين و غرب)

vol.۲, Beijing: Zhonghua Shuju, ۱۹۷۸; Zhang Zhongfu, "Cong `Fanke' dao `Huizu': Quanzhou diqu Musilin zuquan yishi bianqian de lishi xingcha" (in Chinese;

,(از مهمانان خارجى تا قوم هويى: كاوشى تاريخى درباره تغيير آگاهى و درك قوميتى مسلمانان منطقه چوان‌جو

Guojia yu yuanzhumin(كشور و صاحبان اصلى) , (Nov. ۲۰۰۵) Zhongguo Yisilan baike quanshu (in Chinese; دايرة‌المعارف اسلامى چين ), Chengdu, China: Sichuan Lexicographical Publishing House, ۱۹۹۶; Zhuang Yancheng, Quanzhou lishi renwuzhuan, (in Chinese: (شخصيتهاى تاريخى چوان‌جو Quanzhou ۱۹۹۱.

/ رضا مرادزاده /