سازمان ديانت تركيه، سازمانى در تركيه براى اداره امور دينى.
۱) تاريخچه. در دوره عثمانى تا پيش از تنظيمات* (۱۲۵۵) مسئوليت رسيدگى به امور دينى برعهده باب مَشيخت* بود كه در رأس آن شيخ الاسلام* قرار داشت. شيخ الاسلامها افزون بر صدور فتوا و تأثيرگذارى مستقيم در تصويب و اجراى قوانين حكومتى، عهده دار امر قضا، آموزش و اوقاف نيز بودند. محمدبن حمزه فنارى* ــكه در ۸۲۸ مفتى بورسه* بودــ اولين شيخ الاسلام عثمانى شناخته مى شود، اما اين مقام در زمان شيخ الاسلامهايى چون زنبيللى على افندى (متوفى ۹۳۲)، ابن كمال (متوفى ۹۴۰) و ابوالسعود افندى* (متوفى ۹۸۲) جايگاه ويژه اى پيدا كرد؛ براى نمونه ابوالسعود افندى انتصاب مفتيان و مدرّسان را عهده دار شد كه تا آن زمان از وظايف صدراعظم بود (سازمان ديانت ]تركيه[[۱] ، ۱۹۹۹، ص ۳؛ تاش[۲] ، ص ۶۹ـ۷۰). تا اوايل قرن سيزدهم/ نوزدهم قدرت و نفوذ شيخ الاسلامها در اداره امور دولتى به تدريج افزايش يافت، اما با آغاز اصلاحات در دوره سلطنت محمود دوم* (حك : ۱۲۲۳ـ۱۲۵۵) از قدرتشان كاسته شد. در دوره تنظيمات اين روند ادامه يافت و مدارس جديدالتأسيس به سبك اروپايى تحت نظارت شيخ الاسلام قرار نگرفت و با ايجاد وزارت خانه هاى عدليه، معارف و اوقاف، دايره اختيارات شيخ الاسلام محدود شد (سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۳ـ۴؛ تاش، ص ۷۷ـ۷۹؛ چاكر[۳] و بوزان[۴] ، ص ۴۷). براساس قانون اساسى ۱۲۹۳، افتا، قضا و تدريس در حيطه وظايف شيخ الاسلام بود. با اعلان مشروطيت دوم در ۱۳۲۶، بحث درباره كاركرد باب مشيخت شدت گرفت. از نظر منتقدان، مقام مشيخت توان همراهى با نوسازيها را نداشت و حتى طبق اظهارات برخى از آنان، بستن مدارس دينى ضرورى به نظر مى رسيد. در برابر اين انتقادها گروهى از علما، به رياست مصطفى صبرى افندى*، در نشريه بيان الحق پيشنهادهايى درباره اصلاح تشكيلات باب مشيخت مطرح كردند (← سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۴). با پيشنهاد محمدضياء گوك آلپ* در ۱۳۳۵ و تأكيد او بر جدايى امر ديانت از قضا، اداره محاكم شرعى به وزارت عدليه و مدارس دينى به وزارت معارف واگذار شد. شيخ الاسلام هم از عضويت در هيئت دولت محروم شد. البته سه سال بعد در ۱۴ شعبان ۱۳۳۸ (۲۳ ارديبهشت ۱۲۹۹)/۳ مه ۱۹۲۰، محاكم شرعى زيرنظر باب مشيخت قرار گرفت، اما اين قانون در نواحى تحت سلطه حكومت نوپاى تركيه اجرا نشد. سرانجام با استعفاى محمد نورى افندى مدنى، آخرين شيخ الاسلام، در ۴ مهر ۱۳۰۱/ ۲۶ سپتامبر ۱۹۲۲ همراه با ديگر اعضاى دولت عثمانى، اين تشكيلات با قدمتى حدود پانصد سال، به تاريخ پيوست (سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۴ـ۵؛ تاش، ص ۸۱ـ۸۲). با تشكيل مجلس ملى كبير تركيه در ۴ شعبان ۱۳۳۸/ ۲۳ آوريل ۱۹۲۰، وظايف باب مشيخت و وزارت اوقاف به وزارت شرعيه و اوقاف محول شد. در نخستين دولت، به رياست مصطفى كمال آتاتورك*، مصطفى فهمى افندى (متوفى ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰) مسئوليت آن را عهده دار شد. با توجه به قانون بودجه ۱۳۰۱ش/۱۹۲۲ اين وزارت خانه از سه بخش اداره مركزى، اداره مدارس و اداره ولايات تشكيل مى شد و موظف به ارائه خدمات دينى، آموزش دينى و انتشارات دينى بود (آقسوى[۵] ، ص۵۰؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۱۲ـ۱۵؛ تاش، ص ۸۳ـ۸۴). با آنكه در نخستين دولت جمهورى تركيه، به نخست وزيرى عصمت اينونو* (۸ آبان ۱۳۰۲/۳۰ اكتبر ۱۹۲۳)، وزارت شرعيه و اوقاف نيز در مجموعه دولت قرار داشت، اما در ۱۲ اسفند ۱۳۰۲/۳ مارس ۱۹۲۴ با تصويب مجلس و براى جداسازى امور دينى از مسائل سياسى، وزارت مزبور منحل و به جاى آن سازمان امور ديانت (ديانت ايشلرى رئيسليگى) و اداره كل اوقاف (هر دو وابسته به نخست وزيرى) تشكيل شد. براين اساس، رئيس جمهور به پيشنهاد نخست وزير، رئيس ديانت را منصوب مى كرد و مفتيان همه نواحى زير نظر وى بودند. رياست امور ديانت افزون بر رسيدگى به امور دينى و صدور فتوا، به جز در امور حقوقى، موظف به اداره امور مساجد، مدارس دينى و خانقاهها و افراد شاغل در آنجا بود. البته سال بعد با تصويب قانونى در مجلس، خانقاهها و زواياى سطح كشور بسته شدند. در اين دوره، محمد رفعت افندى بوركچى زاده[۶] به رياست سازمان ديانت منصوب شد كه تا زمان مرگ (۱۴ اسفند ۱۳۱۹/ ۵ مارس ۱۹۴۱) اين مسئوليت را برعهده داشت (سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۲۱، ۲۳ـ۲۴؛ تاش، ص ۸۵ـ۸۶؛ ياووزار[۷] ، ص ۵۱، ۵۳؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۰، ص۱۰). در ۲۴ خرداد ۱۳۱۴/ ۱۴ ژوئن ۱۹۳۵، نخستين اساسنامه سازمان ديانت تدوين شد. براين اساس، مفتى هر شهرستان و بخش كه با انتخابات برگزيده مى شد، تابع رئيس سازمان بود. تعداد جايگاههاى ادارى سازمان ۴۸۰ و تعداد اعضاى هيئت مشاوره نيز پنج تن تعيين گرديد (د.ا.د. ترك، ج ۹، ص ۴۵۶؛ آقسوى، ص ۷۸ـ۷۹؛ تاش، ص ۸۸؛ ياووزار، ص ۵۵). بعد از جنگ جهانى دوم (۱۳۱۸ـ۱۳۲۴ش/۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) و آغاز دوره چندحزبى (۱۳۲۴ـ ۱۳۲۹ش/ ۱۹۴۶ـ ۱۹۵۰) در حيات سياسى تركيه زمينه اى مساعد براى شهروندان فراهم شد تا خواست خود را ابراز كنند. حزب جمهورى خواه خلق* با تغيير در سياستهاى دينى اش، مدارس دينى امام خطيب* و دانشكده الهيات، وابسته به دانشگاه آنكارا[۸] ، را تأسيس كرد. در ۹ارديبهشت ۱۳۲۹/۲۹ آوريل ۱۹۵۰ نام سازمان به سازمان ديانت/ رياست امور دينى (ديانت ايشلرى باشقانلغى) تغيير يافت و برخى واحدهاى جديد ازجمله اداره خدمه خيرات و اداره نشر به تشكيلات سازمان افزوده شد (د.ا.د.ترك، ج ۹، ص ۴۵۶ـ۴۵۷؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۱۹۹۹، ص ۲۵؛ ياووزار، ص ۱۰۶). قانون اساسى ۱۳۴۰ش/۱۹۶۱، كه يك سال بعد از كودتاى ۱۳۳۹ش/۱۹۶۰ به تصويب رسيد، كماكان جايگاه سازمان ديانت را در اداره عمومى كشور تثبيت كرد (اوزون اوغلو[۹] ، ص ۶۱؛ د.ا.د.ترك، ج ۹، ص ۴۵۷). با تصويب هيئت وزيران در ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹ دايره حج تأسيس و برگزارى سفرهاى حج برعهده سازمان ديانت گذاشته شد. البته از ۱۳۶۸ش/۱۹۸۹ به بعد، مديريت سفرهاى حج به برخى از كارگزارهاى گردشگرى واگذار گرديد (ياووزار، ص ۱۰۹)
۲) اركان و وظايف. سازمان ديانت تركيه از سه بخش اصلى سازمان مركزى، تشكيلات خارج از مركز، و تشكيلات خارج از كشور تشكيل شده است. در ۱۳۶۲ش/۱۹۸۳ با تصويب دولت، ساختار تشكيلاتى سازمان تغيير يافت. به اين ترتيب سازمان مركزى از يك رئيس، پنج معاون، پنج واحد مشاوره و بازرسى، پنج واحد اصلى عرضه خدمات و چهار واحد فرعى عرضه خدمات تشكيل مى شد. تشكيلات خارج از مركز شامل ۶۷ مفتيگرى شهرستان، ۵۸۲ مفتيگرى بخش و ۷ مركز آموزشى بود. تشكيلات خارج از كشور نيز شامل ۱۶ مشاوره خدمات دينى و ۱۷ رايزنى خدمات دينى بود. ساختار تشكيلاتى فعلى سازمان را قانون مصوب ۱۰ تير ۱۳۸۹/ اول ژوئيه ۲۰۱۰ مشخص كرده است (تاش، ص ۸۹؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۰، ص ۱۳). رئيس سازمان موظف به تنظيم، اداره و بازرسى امور سازمان است. مدت رياست پنج سال است و هر فرد مى تواند دو دوره پنج ساله عهده دار اين وظيفه شود. محمد گورمز[۱۰] از ۱۳۸۹ش/ ۲۰۱۰ تاكنون رياست سازمان را برعهده دارد. او هفدهمين رئيس سازمان ديانت است. واحدهاى زير نظر رياست سازمان به ترتيب عبارت اند از : ۱) شوراى عالى امور دينى، كه عالى ترين واحد تصميم گيرى و مشورتى سازمان است. اين شورا از رئيس، قائم مقام و چهارده عضو و نيز كارشناسان حوزه هاى مختلف تشكيل مى شود. تعيين سياستهاى كلى سازمان، پاسخگويى به پرسشهاى دينى، تحقيق و پژوهش در موضوعات دينى و تصميم گيرى درباره نشر آثار مكتوب، سمعى و بصرى سازمان ازجمله وظايف اين شوراست (تاش، ص ۹۱؛ ياووزار، ص۶۰)؛ ۲) كارگروه (كميته) بازرسى و قرائت مَصاحف كه نظارت بر صحت قرآنهاى چاپى و ترجمه هاى آنها از وظايف اصلى آن است؛
۳) اداره كل خدمات دينى، با وظايفِ احداث و اداره مساجد و عرضه خدمات ارشادى، برگزارى همايشهاى دينى، روشنگرى دينى با برنامه هاى راديو و تلويزيون و ديگر رسانه ها، تثبيت و اعلام اوقات شرعى و مناسبتهاى دينى (تاش، ص ۹۱ـ۹۲؛ ياووزار، ص ۶۱)؛ ۴) اداره كل خدمات آموزشى، كه عهده دار راه اندازى كلاسهاى آموزش قرآن و اداره آنها و تأسيس مراكز عالى دينى با هدف ارتقاى سطح دانش كاركنان سازمان است. در سال تحصيلى ۱۳۹۳ـ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۴ـ۲۰۱۵، زيرنظر ۲۲۴، ۴۱ مربى قرآنى، ۰۵۷، ۱۹۳،۱ تن در كلاسهاى قرآنى آموزش ديدند (تاش، ص ۹۲؛ ياووزار، ص ۶۱ـ۶۲؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۶، ص ۴۱)؛ ۵) اداره كل حج، كه اعزم افراد به حج تمتع و عمره، آموزش مناسك حج و آموزش متوليان امر برعهده اين اداره كل است. در ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵ اين اداره ۷۷۳،۵۹ تن را به حج تمتع و ۶۵۶،۴۳۴ تن را به عمره اعزام كرده است (تاش، ص ۹۲؛ ياووزار، ص ۶۲؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۶، ص ۴۷)؛ ۶) اداره كل انتشارات دينى، با وظايفى چون تهيه و نشر آثار مكتوب، صوتى و تصويرى با موضوعات دينى براى شهروندان داخل كشور و مسلمانان ساير كشورها به زبانهاى مختلف؛ ۷) اداره كل مناسبات خارجى، كه عهده دار عرضه خدمات دينى به شهروندان خارج از كشور و ديگر مسلمانان، ايجاد زيرساختهاى لازم براى عرضه خدمات دينى در خارج از كشور، آموزش و تربيت نيرو براى فعاليت در ساير كشورها، و ايجاد ارتباط با منتسبان ساير اديان است. در حال حاضر ۵۰۰، ۱ مبلّغ دينى با مأموريت طولانى مدت به كشورهاى ديگر اعزام شده اند و مشغول فعاليت اند (تاش، ص ۹۲؛ ياووزار، ص ۶۲ـ۶۳؛ سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۶، ص ۸۵). ديگر بخشهاى سازمان مركزى عبارت اند از: اداره كل منابع انسانى، اداره كل خدمات ادارى، رياست بازرسى و برنامه ريزى، سازمان توسعه راهبردى، واحد بازرسى داخلى، مشاوره حقوقى، رئيس دفتر، روابط عمومى و شركت سرمايه در گردش. ۱۱۷،۱ تن در ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵ در سازمان مركزى مشغول به انجام وظيفه بوده اند (سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۶، ص ۹، ۱۲). در نه مركز عالى و چهارده مركز آموزش دينى در مجموع ۹۸۸ تن و در مفتيگريهاى شهرستانها و بخشها ۲۱۸،۱۱۵ تن ( ۷۴۱،۹۶ مرد و ۴۷۷،۱۸ تن زن) مشغول به كارند. اين سازمان چهار نشريه ادوارى >مجله علمى ديانت<[۱۱] ، >مجله ماهانه ديانت<[۱۲] ، >مجله كودك ديانت<[۱۳] و >مجله خانواده ديانت<[۱۴] منتشر مى كند. همچنين، در ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵، اين سازمان ۱۶۶ كتاب با شمارگان ۱۴۰، ۵۸۴،۱۳ چاپ كرده است (سازمان ديانت ]تركيه[، ۲۰۱۳؛ همو، ۲۰۱۶، ص ۱۳ـ۱۵، ۴۹ـ۵۰؛ تاش، ص ۹۵ـ۱۰۱). ۳) بنياد ديانت تركيه[۱۵] . در دوران عثمانى و نيز در برهه جنگهاى استقلال (۱۳۳۷ـ ۱۳۴۱ (۱۳۰۱ش)/ ۱۹۱۹ـ۱۹۲۳)، امور شرعى و اوقاف زيرنظر سازمان واحدى اداره مى شد، متوليان خدمات دينى امكان برخوردارى از درآمدهاى حاصل از اوقاف را داشتند، اما در دوره جمهورى اين امكان ازميان رفت و بودجه دريافتى از دولت متناسب با نيازهاى سازمان ديانت نبود؛ ازاين رو در ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵ لطفى دوغان[۱۶] ، رئيس وقت سازمان، طيار آلتى قولاچ[۱۷] و يعقوب اوستون[۱۸] ، معاونان سازمان، و احمد اوزون اوغلو، مشاور حقوقى سازمان، بنياد ديانت تركيه را تأسيس كردند (ياووزار، ص ۱۱۵؛ بنياد ديانت تركيه، ۲۰۱۷). در واقع سازمان ديانت بسيارى از خدمات دينى خارج از توان بودجه دولتى را با حمايت مادى بنياد انجام مى دهد. ساخت مساجد، كلاسهاى قرآن، مراكز آموزشى، ساختمانهاى مفتيگرى، خانه هاى سازمانى براى كاركنان، تأسيس مراكز تحقيقاتى، انتشار آثار در زمينه علوم اسلامى و هنرهاى اسلامى، رسيدگى به امور دينى ـ فرهنگى تركان مقيم خارج از كشور، كمك رسانى به فقرا و بيماران و نيازمندان و عرضه راتبه هاى (بورسهاى) تحصيلى و تأسيس خوابگاههاى دانشجويى از فعاليتهاى بنياد در چارچوب اساسنامه آن است (تاش، ص ۱۰۱؛ ياووزار، همانجا؛ بنياد ديانت تركيه، ۲۰۱۷). بنياد ديانت تركيه از مجمع عمومى، هيئت مديره (هيئت متولى)، هيئت بازرسى، اداره كل، اداره هماهنگ كننده مناسبات خارجى و نهادهاى وابسته تشكيل شده است. رئيس سازمان ديانت رياست هيئت مديره را برعهده دارد. هيئت مديره مُجاز به تأسيس شعب بنياد در شهرستانها و بخشهاست. هيئت مديره اى پنج يا هفت نفره با رياست مفتى شهرستان يا بخش، اداره هر شعبه را عهده دار است. درحال حاضر تعداد هزار شعبه در شهرستانها و بخشهاى مختلف موجود است. همچنين، بنياد در ۱۳۵ كشور دنيا حضور و فعاليت دارد (ياووزار، ص ۱۱۶ـ۱۱۷؛ بنياد ديانت تركيه، ۲۰۱۷). برخى از فعاليتهاى بارز بنياد از بدو تشكيل تاكنون اينهاست : همكارى با سازمان ديانت در برگزارى سفرهاى حج تمتع و عمره؛ ساخت و تكميل بناى مسجد قوجا تپه در آنكارا؛ ساخت بيش از ۴۲۱،۳ مسجد و بناى آموزشى در داخل كشور و بيش از صد مسجد و بناى آموزشى در ۲۵ كشور جهان؛ تأسيس مركز تحقيقات اسلامى (ايسام)[۱۹] در ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰؛ تأسيس دانشگاه ۲۹ مه استانبول[۲۰] ، انتشار >دايرة المعارف اسلامى بنياد ديانت تركيه<[۲۱] (د.ا.د.ترك) در ۴۴ جلد. تدوين اين دايرة المعارف در ۱۳۶۲ش/۱۹۸۳، با الگو گرفتن از >دايرة المعارف اسلام<[۲۲] چاپ ليدن، در استانبول آغاز شد و اولين جلد آن در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ منتشر گرديد. از ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۲ انتشار آن را ايسام برعهده گرفت و در ۱۳۹۲ش/ ۲۰۱۳ با انتشار جلد ۴۴ كار نشر آن پايان يافت (بنياد ديانت تركيه، ۲۰۱۷؛ مركز مطالعات اسلامى بنياد ديانت تركيه[۲۳] ، ۲۰۱۴؛ نيز ← ياووزار، ص ۱۲۱ـ۱۲۸؛ دايرة المعارف اسلام*).
۴) رويكرد دولتهاى تركيه به سازمان ديانت. دولتهاى تركيه در دوره هاى مختلف مناسبات خوبى با سازمان ديانت داشته اند و با گذشت زمان حمايتها از اين سازمان نيز افزيش يافته است. از اواسط دهه ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۰ با حضور حزب اسلام گراى سلامت ملى[۲۴] در دولتهاى ائتلافى، فضا براى فعاليتهاى اسلامى مساعد شد و مؤسسه هاى تبليغى و دينى به ويژه سازمان ديانت از حمايت مالى بيشتر دولت بهره مند شدند. مدارس امام خطيب به عنوان مراكز تأمين نيروى انسانى نهادهايى مانند سازمان ديانت مورد توجه و حمايت قرار گرفتند (شن[۲۵] ، ص ۶۷؛ براى آگاهى از ماهيت اين حمايتها و دلايل آن ← ديويسون[۲۶] ، ص ۳۳۳ـ۳۴۹) براى نمونه، شمار دانش آموزان مدارس امام خطيب و كاركنان سازمان ديانت رشد درخور توجهى يافت (براى آمار مربوطه ← چاكر و بوزان، ص ۷۴). بعد از كودتاى ۱۳۵۸ش/۱۹۸۰، دومين مرحله گسترش فعاليت سازمانهاى اسلامى آغاز شد زيرا كودتاگران، اسلام سنّى را مهم ترين عامل ثبات اجتماعى و سياسى تلقى مى كردند كه به سياستهاى اقتدارگرايانه آنان مشروعيت مى بخشيد. كنعان اورن* در مقام رهبر كودتا همواره مى كوشيد تا از دين براى تحكيم حكومت استفاده كند (شن، همانجا؛ آوجى[۲۷] ، ص ۶۵ـ۶۶). به همين سبب در اصل ۲۴ قانون اساسى ۱۳۶۱ش/۱۹۸۲، دروس دينى و اخلاقى در ميان دروس الزامى پايه هاى ابتدايى و راهنمايى قرار گرفت (← قاپلان[۲۸] ، ص ۱۱۹). در اصل ۱۳۶ قانون اساسى تأكيد شده است كه اين سازمان بايد مبتنى بر اصول لائيسيته، خارج از ديدگاهها و انديشه هاى سياسى فعاليت كند و هدف آن تقويت همبستگى و اتحاد ملى باشد (← دورسون[۲۹] ، ص ۱۶؛ شن، همانجا). در دوره نخست وزيرى تورگوت اوزال* (۱۳۶۲ـ ۱۳۶۸ش/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۹) نيز توجه فراوانى به سازمان ديانت شد و شمار كاركنان دو برابر شد و حتى برخى اسلام گراها نيز به سمتهاى وزارت و نمايندگى مجلس رسيدند (آياتا[۳۰] ، ص ۴۴ـ ۴۶؛ چاكر و اوزان، ص ۷۴؛ آوجى، ص ۶۶)، اما با كودتاى نرم ۱۰ اسفند ۱۳۷۵/ ۲۸ فوريه ۱۹۹۷ برضد دولت نجم الدين اربكان، حوزه فعاليت سازمان محدود شد. با روى كارآمدن حزب عدالت و توسعه* اين سازمان توسعه بسيارى يافت، به طورى كه بودجه آن در ۱۳۸۸ش/ ۲۰۰۹ بيش از ۵ر ۱ ميليارد دلار بود (شن، ص۶۸).
منابع :
Mehmet Aksoy, ìeyhülislamliktan bugüne íeyhülislamliktan Diyanet èIíleri Baíkanli§gina geçií, Köln ۱۹۹۸; Gamze Avcâ, "Religion, transnationalism and Turks in Europe", in Religion and politics in Turkey, ed. Ali Çarkog§ lu and Barry Rubin, Abingdon, Ill.: Routledge, ۲۰۰۶; Sencer Ayata, "Patronage, party, and state: the politicization of Islam in Turkey", Middle East journal, vol.۵۰, no.۱ (winter ۱۹۹۶); Ruíen Çakâr and Iè rfan Bozan, Sivil, íeffaf ve demokratik bir Diyanet èIíleri Baíkanli§gi mümkün mü?, Iè stanbul ۲۰۰۵; Andrew Davison, "Turkey, a secular state? The challenge of description", South A tlantic quarterly, vol.۱۰۲, no.۲-۳ (spring-summer ۲۰۰۳); Diyanet èIíleri Baíkanlâ§gâ [Türkiye] , Faaliyet raporu ۲۰۱۵, Ankara ۲۰۱۶; idem, Kuruluíundan bugüne Diyanet èIíleri Baíkanli§gi teíkilat albümü, ۱۹۲۴-۲۰۰۹, Ankara ۲۰۱۰; idem, kuruluíundan günümüze Diyanet Iè íteri Baíkanli§gi: tarihçe-teíkilat-hizmet ve faaliyetler (۱۹۲۴-۱۹۹۷), Ankara ۱۹۹۹; idem (website), ۲۰۱۳. Retrieved Apr.۱۹, ۲۰۱۷, fromwww.diyanet.gov.tr;Davut Dursun, "ìeyhülislamlâktan Diyanet Iè íleri Baíkanlâg§ lna", Diyanet aylik dergi, no.۲۷۹ (Mart ۲۰۱۴); Sam Kaplan, "Din-u devlet all over again? the politics of military secularism and religious militarism in Turkey following the ۱۹۸۰ coup", International journal of Middle East studies, vol.۳۴, no. ۱ (Feb. ۲۰۰۲); Mustafa íen, "Transformation of Turkish Islamism and the rise of the justice and development party", Turkish studies, vol.۱۱, no.۱ (Mar. ۲۰۱۰); Kemaleddin Taí, Türk halkinin gözüyle diyanet, Iè stanbul ۲۰۰۲; Türkiye Diyanet Vakfâ, ۲۰۱۷. Retrieved Apr.۱۹, ۲۰۱۷, from www.diyanetvakfi.org.tr; TDVIè A , s.v. "Diyanet Iè íleri Baíkanlâg§ â" (by Iè rfan Yücel); Türkiye Diyanet Vakfâ Iè slâm Araítârmalarâ Merkezi, ۲۰۱۴, Retrieved Apr.۱۹, ۲۰۱۷, from www. islamansiklopedisi. info; Ahmet Uzuno§glu, Diyanet èIíleri Baíkanli§gi, mevzuati, èIstanbul ۱۹۷۸; Hasan Yavuzer, Ça§gdaí din hizmeti ve Diyanet èIíleri Baíkanlâ§gâ: dini otorite ve teíkilatlarin sosyolojik analizi, Kayseri ۲۰۰۶.
/ عليرضا مقدّم /
۱. Diyanet èIíleri Baíkanlâ§gâ [Türkiye] ۲. Taí ۳. Çakâr ۴. Bozan ۵. Aksoy ۶. Börekçizade ۷. Yavuzer ۸. Ankara Üniversitesi ۹. Uzuno§glu ۱۰. Mehmet Görmez ۱۱. Diyanet ilmiª dergi ۱۲. Diaynet aylik dergi ۱۳. Diyanet çocuk dergisi ۱۴. Diyanet aile dergisi ۱۵. Türkiye Diyanet Vakfâ ۱۶. Lütfi Do§gan ۱۷. Tayyar Altâkulaç ۱۸. Yakup Üstün ۱۹. Iè slâm Araítârmalarl Merkezi (ISAM) ۲۰. Iè stanbul Mayâs Üniversitesi ۲۱. Türkiye Diyanet Vakfi Iè slâm ansiklopedisi ۲۲. Encyclopaedia of Islam ۲۳. Türkiye Diyanet Vakfâ Iè slam Araítirmalarâ Merkezi ۲۴. Millî Selamet Partisi (MSP) ۲۵. ìen ۲۶. Davison ۲۷. Avcâ ۲۸. Kaplan ۲۹. Dursun ۳۰. Ayata