زيتون(۲)، روستاى سليمانلى كنونى، شهرى در استان مرعش*/ قهرمان مرعش در جنوب شرقى آناطولى. شهر زيتون بين رودهاى جيحان* و گوكسون در شمال غربى شهر مرعش و در دو سوى درّه رود زيتون واقع بوده و اين رود شهر را به دو بخش عليا و سفلا تقسيم مى كرده است (جودت پاشا ، ص۱۲۰؛ ايلتر ، ص ۶۵؛ باغچه جى ، ص ۱۲۴ـ۱۲۵). ارمنيان ساكن اين شهر، آنجا را زتئون يا اولنيامى ناميدند (آقاسى و پادماگريان، ص۱۳۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). بنابر برخى منابع، سبب ناميده شدن اين شهر به زيتون، وجود باغهاى زيتون در اطراف اين شهر بوده است (← على جواد، ج ۲، ص ۴۲۵؛ سامى، ذيل مادّه). گويا اسلاف ارمنيان زيتون در ۴۵۶/ ۱۰۶۴ در دوره حكومت روم شرقى، پس از آنكه سلجوقيان شهر آنى (پايتخت ارمنستان قديم) را تسخير كردند از آنجا به زيتون كوچيده بودند (آقاسى و پادماگريان، همانجا؛ ايلتر، ص ۶۶). زيتون تا ۹۲۱ ابتدا جزو قلمرو سلجوقيان روم و سپس در اختيار اميرنشين ذوالقدريه آناطولى بود و با فتح اين اميرنشين در ۹۲۱ در قلمرو عثمانى قرار گرفت (← لطفى پاشا، ص ۲۳۹ـ۲۴۰) و ازآن پس، از توابع ايالت ذوالقدر/ ذوالقدريه* شد. در ۱۲۸۳ با تشكيل قضاى زيتون در سنجاق مرعش، از سنجاقهاى ولايت حلب و قصبه اين قضا شد (← خورچ ، ص ۳۳ـ۳۶؛ كيسنجلى ، ص ۲۹؛ نيز ← سزن ، ص ۵۳۷). قضاى زيتون (با مركزيت قصبه زيتون) در حدود پنجاه كيلومترى شمال غربى شهر مرعش قرار داشت. اين قضا از شمال به قضاى اَلبِستان، از شرق به قضاى مرعش، از جنوب به قضاى آندرين، و از غرب به سنجاق قوزان از ولايت ادنه/ آدانا ، محدود مى شد (على جواد، ج ۱، ص ۱۱، ج ۲، ص ۴۲۵). زيتون در ناحيه اى كوهستانى و سنگلاخى واقع شده است. دو ريزابه تكيرسو در مغرب و خرماسويى در مشرق قضاى زيتون در حوضه آبگير رود جيحان جارى اند (على جواد، ج ۲، ص ۴۲۵؛ سامى، همانجا). كوهستانى و سنگلاخى بودن ناحيه اى كه زيتون در آن واقع بود و درنتيجه عدم امكان كشاورزى در آنجا و همچنين وجود معادن زياد سنگ آهن در اطراف زيتون و دو معدن سنگ آهن در درون شهر همواره موجب شده بود كه ساكنان آنجا بيشتر به كار در معادن و آهنگرى بپردازند (باغچه جى، ص ۱۲۶؛ نيز ← على جواد؛ سامى، همانجاها). زيتون به سبب شورشهاى پى درپى اهالى آنجا، به ويژه ارمنيها، عليه دولت عثمانى مشهور بود. اين شهر از ۹۵۲ تا حدود چهار قرن پس از آن، دستخوش ۵۷ شورش شد. نخستين علت بروز اين شورشها را ظلم اهالى ترك آن نواحى به ارمنيان دانسته اند (← سامى، همانجا؛ ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۸، ۲۰، ۲۲). اهالى زيتون در اعتراض به ماليات سنگينى كه به دولت عثمانى مى پرداختند، در ۹۵۲ شورش كردند و به مرور كوشيدند تا با استفاده از موقعيت كوهستانى و دشوار منطقه سكونتشان، در آنجا نظام فئودالى ايجاد كنند. بدين سان چهار حكمران با عنوان ايشخان بر چهار محله زيتون استيلا يافتند كه خودسرانه از روستاهاى مسلمان نشين مجاور ماليات مى گرفتند (جودت پاشا، ص ۱۲۰ـ۱۲۱؛ ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۸ـ۱۹؛ باغچه جى، ص ۱۲۵). از آنجا كه ارمنيان زيتون بسيار فقير بودند، مراد چهارم (حك : ۱۰۳۲ـ۱۰۵۰) ماليات ايشان را به سالانه پانزده هزار قروش تقليل داد. او دستور داده بود كه حتى در دوره حكمرانان بعدى، مأموران عثمانى در داخل قصبه زيتون حضور نداشته باشند، اما از حدود ۱۱۹۴ اين قانون ديگر اجرا نشد (ايلتر، ص ۱۶ـ۱۹، ۸۵ـ۸۶، براى ترجمه متن فرمان به تركى ← همان، ص ۸۶). ازاين رو، در ۱۱۹۶ ارمنيان دوباره شورش كردند و از آن پس، در سالهاى ۱۲۰۰، ۱۲۲۳، ۱۲۳۳، ۱۲۴۰، ۱۲۴۷ و ۱۲۵۸ به شورشهايشان ادامه دادند. اين شورشها كه ابتدا ماهيتى مخالفت آميز با سياستهاى مالياتى عثمانيها داشت، با غارت روستاهاى ترك نشين و مسلمان تابع قضاى زيتون رنگ فرقه اى و دينى به خود گرفت؛ به طورى كه در ۱۲۶۶، تركهاى مسلمان ساكن روستاهاى تابع قضاى زيتون به اجبار خانه هايشان را ترك كردند و به نواحى دور از آنجا كوچيدند. اين شورشها در دوران پس از انقلاب كبير فرانسه (۱۲۰۳/۱۷۸۹) و رواج انديشه ملّى گرايى و فعاليت گسترده هيئتهاى ارمنى به همراهى اروپاييان، به ويژه فرانسويان و انگليسيهاى اشغالگر آن نواحى، از نيمه دوم قرن سيزدهم/ نوزدهم، ماهيتى كاملا سياسى يافت. به طورى كه در شورش ۱۲۸۲، تلاش براى استقلال زيتون آشكارتر شد (ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۹ـ۲۲؛ ايلتر، ص ۹۳، ۱۸۵). از مهم ترين شورشهاى سالهاى بعد، شورش ۱۳۱۳/ ۱۸۹۵ بود كه در آن، ارمنيان خارج از زيتون و حتى خارج از قلمرو عثمانى نيز مشاركت داشتند و شورشيان را با ارسال اعانه يارى كردند. در پى آن، ارمنيان استرحام نامه اى با امضاى «هفتادهزار ارمنى قهرمان» براى ناپلئون سوم فرستادند و از او براى كسب استقلال زيتون يارى خواستند كه به نتيجه نرسيد. درنهايت، نيروهاى عثمانى با لشكركشى به زيتون آنجا را محاصره كردند كه با ميانجيگرى دولتهاى اروپايى صلح برقرار شد و شورشيان تسليم شدند (باغچه جى، ص ۱۲۳، ۱۴۷). بدين سان در اين سال نظام فئودالى زيتون برچيده شد و نفوذ ايشخانها پايان گرفت (ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۸ـ۱۹، ۲۱). معروف ترين شورش در زيتون، شورش ۱۳۳۳/ ۱۹۱۵ و وقايع متعاقب آن بود. گفته شده كه شورش ارمنيان در مخالفت با نظام سربازگيرى عثمانى بوده (← ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۶۱ـ۱۶۲)، اما براساس اسناد دوره عثمانى، درواقع دولت عثمانى به بهانه سرپيچى ارمنيان از پيوستن به ارتش عثمانى براى جنگ بالكان، قصد داشته است ارمنيان را به طور كامل ازميان بردارد؛ زيرا آنان نيروى بالقوه اى در ايجاد استقلال و تشكيل حكومت ارمنى بودند و نهايتآ عامل فروپاشى عثمانيان محسوب مى شدند (← آكچام ، ص ۱۳۳ـ۱۳۹؛ گويونچ، ص۲۰). دولت عثمانى نيروهايى تحت فرماندهى سليمان بيگ را مأمور سركوب اين شورش كرد. در پى سركوب ارمنيان زيتون، بخشى از آنان به قونيه و بخش ديگر به اورفه (رها)، حلب و ديرالزور تبعيد شدند (ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، ص ۱۶۴؛ ايلتر، ص ۱۸۳ـ۱۸۴؛ آقاسى و پادماگريان، ص ۲۹۹؛ رائين، ص ۹۶ـ۱۰۰)، اما سليمان بيگ در اثناى اين عمليات در ربيع الاول ۱۳۳۳/ فوريه ۱۹۱۵ كشته شد و به فرمان محمد پنجم، در ۲ رجب ۱۳۳۳/ ۱۶ مه ۱۹۱۵ نام زيتون به افتخار سليمان بيگ به سليمانلى تغيير كرد. جسد سليمان بيگ به همراه عده اى ديگر بر فراز تپه اى مشرف به روستاى سليمانلى (زيتون) به خاك سپرده شد. اين محل بعدها با نام مزار شهدا بازسازى شد (دوغان ، ص ۵۲۸). مداخله دولتهاى اروپايى، به ويژه فرانسه، در شكل گيرى اين شورشهاى اخير تأثير داشت (ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى، همانجا؛ ايلتر، ص۱۰۰؛ باغچه جى، ص ۱۲۳). شورشهاى زيتون سرانجام در ۱۳۰۰ش/ ۱۹۲۱ پايان گرفت (ايلتر، ص ۸۱؛ رائين، ص ۱۰۴ـ ۱۰۵، ۱۱۰). جمعيت زيتون در ۹۲۹ تقريبآ ۷۰۰،۳ تن و در ۹۷۱ حدود ۴۵۰،۳ تن بود. آنان سالانه ۶۰۹،۵۱ آقچه ماليات به دولت عثمانى پرداخت مى كردند (ايلتر، ص ۷۵). جمعيت زيتون در سالهاى ميانى قرن دوازدهم به پنج هزار تن رسيد كه مشتمل بر اقوام ترك، كرد و اقليت ارمنى بود. در آن سالها جمعيت قضاى زيتون، شامل قصبه زيتون و ۲۸ قريه آن، ۰۰۰،۲۴ تن بود كه بيشتر مسلمان بودند (← سامى، همانجا). جمعيت زيتون دوقرن ونيم بعد (ح ۱۳۱۳)، به هفده هزار تن رسيد كه از ميان آنان ۷۰۰،۸ تن ارمنيان گرگورى، سيصد تن كاتوليك و پروتستان و هشت هزار تن نيز مسلمان بودند. در ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴، جمعيت زيتون ۱۱۹،۱۸ تن بود (ايلتر، ص ۷۹ـ۸۰). امروزه روستاى سليمانلى تنها نشان باقيمانده از زيتون است و بنابر آمار ۱۳۹۱ش/ ۲۰۱۲، جمعيت آن ۶۸۹ تن بوده است (كويوموزنت ، ۲۰۱۵).
منابع : گيورگيس آقاسى و الكساندر پادماگريان، تاريخ اجتماعى و سياسى ارامنه: آرمناكان، هونچاكيان و داشناكسوتيون، تهران ۱۳۵۲ش؛ ارمنى قوميته لرينك امال و حركات اختلاليه سى: اعلان مشروطيتدن اول و صوكره، استانبول ۱۳۳۲؛ اسماعيل رائين، قتل عام ارمنيان در دوران سلاطين آل عثمان، تهران ۱۳۵۷ش؛ سامى؛ على جواد، ممالك عثمانيه نك تاريخ و جغرافيا لغاتى، استانبول ۱۳۱۳ـ۱۳۱۷؛ احمدلطفى بن عبدالمعين لطفى پاشا، تواريخ آل عثمان، استانبول ۱۳۴۱؛
Taner Akçam, Ermeni meselesi hallolunmuítur: Osmanli belgelerine göre savaí yillarinda Ermenilere yönelik politikalar, èIstanbul ۲۰۰۸; Yahya Ba§gçeci, "۱۸۹۵ Zeytun Ermeni isyanâ", Turkish studies, vol.۳, no.۲ (spring ۲۰۰۸); Ahmed Cevdet Paía, Tezaª kir, ed. Cavid Baysun, Ankara ۱۹۸۶; Orhan Do§gan, "Zeytun (Süleymanlâ) Ermenileri tarafândan íehit edilen Osmanlâ askerleri", Gaziantep Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, vol.۱۰, no.۱ (۲۰۱۱); EI۲, s.v. "Zayt¦un" (by E. Honigmann); Nejat Göyünç, Türkler ve Ermeniler, ed. Kemal Çiçek, Ankara ۲۰۰۵; Ramazan Hurç, "۲۳۳ nolu íer’iye siciline göre kahramanmaraí’ân sosyo-ekonomik ve kültürel yapâsâ (۱۲۹۲-۱۲۹۵/ ۱۸۷۶- ۱۸۷۸)", doctora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ۱۹۹۵; Erdal Iè lter, Ermeni mesélesi’nin perspektifi ve Z eytûn isyânlari: ۱۷۸۰-۱۹۱۵, Ankara ۱۹۹۵; Resul Kesenceli, "۲۳۱ numaralâ Maraí íer’iye sicili H.۱۳۱۵/ M. ۱۸۹۷-۱۸۹۸: deg§ erlendirme ve transkripsiyon", yüksek lisans tezi, Kahramanmaraí Sütçü Iè mam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ۱۹۹۶; Köyümüznet, ۲۰۱۵. Retrieved Jan. ۲, ۲۰۱۶, from www.koyumuz.net/ k-۲۲۲۳۴-Kahramanmaras-Merkez- Suleymanli; Tahir Sezen, Osmanli yer adlari, Ankara ۲۰۰۶; Mark Sykes, Dar-ul-Islam: a record of a journey through ten of the A siatic provinces of Turkey, London ۱۹۰۴.
/ سجاد حسينى /