زابل (۱)

زابُل(1)، شهر و شهرستانى در استان سيستان و بلوچستان در مشرق ايران. شهر زابل در حدود 215 كيلومترى شمال شرقى شهر زاهدان* (مركز استان)، در مشرق درياچه سيستان*، و در ارتفاع 475 مترى از سطح آبهاى آزاد واقع است و رودخانه رومدى از شعبات رودخانه هيرمند* در شمال آن جريان دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 87، ص 20ـ21). شهر زابل حداكثر دويست سال قدمت دارد، زمانى كه رود هيرمند شهر قديم سيستان را ويران كرد، به جاى آن، روستاى حسين آباد هسته اوليه شهر زابل را تشكيل داد ( ← رزم آرا، ج 8، ص 216). به نظر مى رسد شهر قديم سيستان همان زاهدان كهنه باشد كه از زمان خلف بن احمد صفارى (حك : 352ـ399) تا زمان حمله تيمور گوركانى (حك : 771ـ807) مركز سيستان بود ( ← تيت[1] ، قسمت 3، ص 219). در دوره جديد، در نزديكى حسين آباد، شخصى به نام نصير گاودارى تأسيس كرده بود كه به نصيرآباد معروف شده بود ( ← فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 87، ص 21). حسين آباد در 1253 براثر درگيريهاى داخلى تخريب شد و در نزديكى آن، احتمالا در نصيرآباد، امير قائن، در 1286، كه به عنوان فرمانرواى سيستان براى كنترل اين نواحى اعزام شده بود، قلعه اى با نام نَصرَت آباد/ نصيرآباد ساخت كه به عنوان مركز سيستان به شهر سيستان معروف شده و حسين آباد نيز داخل حصار آن قرار گرفته بود ( ← گابريل[2] ، ص180؛ ييت[3] ، ص 76ـ79؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 505؛ نيز  ← كرزن[4] ، ج 1، ص 225، 233). به نظر مى رسد سه كوهه/ سى پيه/ سكوهه، كه برخى محققان آن را شهر عمده سيستان قبل از نصيرآباد دانسته اند، همان حسين آباد باشد كه بعدها به دليل وجود خرابه هايى بر روى سه تپه آن، به اين نام خوانده شده است. آثار اين سه تپه باستانى امروزه در روستايى به نام سكوهه در بخش شيب آب زابل موجود است ( ← كرزن، ج 1، ص 233؛ گابريل، ص 81، 178؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، همانجا؛ مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»). حسين آباد (يا نصرت آباد)، بر اساس مصوبه فرهنگستان در زمان پهلوى اول (حك : 1304ـ1320ش) به زابل تغيير نام يافت ( ← رزم آرا؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، همانجاها؛ نيز  ← كيهان، ج 3، ص 446ـ447). زابل طبق قانون وزارت كشور در 1307ش شهر شد. در 1316ش، با تشكيل شهرستان زابل در استان هشتم (كرمان)، زابل مركز اين شهرستان شد. شهرستان زابل در 31 مرداد 1326 از استان هشتم جدا شد و به ناحيه تازه تأسيس بلوچستان پيوست ( ← ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، ص 9، 16، 25؛ ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1390ش ب؛ همو، 1390ش ج، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»؛ نيز  ← رزم آرا، ج 8، ص 215). از 1340ش شهرستان زابل جزو استان سيستان و بلوچستان شده است ( ← دايرة المعارف فارسى، ذيل «تقسيمات كشور ايران»). اين شهرستان در شمال استان سيستان و بلوچستان قرار دارد و از شمال و جنوب شرقى با كشور افغانستان هم مرز است. شهرستان زابل در حال حاضر مشتمل است بر بخشهاى مركزى، پشت آب، شيب آب، و شهرهاى زابل، بُنْجار، اَديمى، محمدآباد و على اكبر ( ← ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1390ش الف، ذيل «استان سيستان و بلوچستان»؛ نيز  ← نقشه تقسيمات كشورى ايران). آب وهواى شهرستان گرم و خشك و در نواحى نزديك درياچه سيستان و رود هيرمند مرطوب است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 87، ص 19). دماى زابل در گرم ترين روزهاى تابستان به ْ6ر46 و در سردترين روزهاى زمستان به ْ3- مى رسد. مقدار بارش سالانه آن حدود 76 ميليمتر است ( ← سازمان هواشناسى كشور، ص 235). با توجه به آب وهواى شهرستان و فقر پوشش گياهى و وزش بادهاى 120 روزه سيستان، شنزارهاى متعددى در اين شهرستان وجود دارد ( ← سيستان وبلوچستان*؛ براى اطلاع بيشتر از شنزارها  ← رزم آرا، ج 8، ص 217). علاوه بر چراگاهها و جنگلهاى طبيعى، جنگلهاى دست كاشت شامل انواع گز و تاغ نيز در اين شهرستان وجود دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجا). اساس فعاليت اقتصادى اهالى، دامدارى و زراعت مانند توليد گندم و عمده ترين توليدات صنايع دستى آن حصير، قالى، قاليچه و گليم پشمى است (همان، ج 87، ص 21). در سرشمارى 1390ش، جمعيت شهرستان زابل 356، 259 تن بوده است كه 370،152 تن از آنها شهرنشين بوده اند. جمعيت شهر زابل در اين سرشمارى 723،137 تن بوده است ( ← مركز آمار ايران، 1391ش، ص 79، 117). اهالى زابل شيعه دوازده امامى و سنّى شافعى اند و به فارسى با گويش زابلى سخن مى گويند (رزم آرا؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، همانجاها). محدوده شهرستان زابل، برخلاف شهر زابل، داراى قدمت بسيارى است (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 87، ص 21). به همين سبب آثار تاريخى فراوانى در اين شهرستان وجود دارد ( ← ادامه مقاله). كوه خواجه، كه به كوه خدا، كوه رستم و سراى حضرت سليمان نيز معروف است، از جمله كوههاى مقدس در نزد ايرانيان است كه در سى كيلومترى شهر زابل قرار دارد. براساس اعتقاد ايرانيان، كوه خواجه همان كوه مقدس اوشيدرنه/ اوشيدام است و سوشيانتهاى زردشتى از آنجا ظهور خواهند كرد. اين كوه امروزه به سبب وجود آرامگاه خواجه مهدى بن هادى بن ابراهيم بن تقى بن محمد حنفيه (متوفى 222) به نام خواجه غلطان معروف شده و بسيار مورد توجه اهالى شهرستان است ( ← هرتسفلد[5] ، ص60ـ61؛ مصطفوى، ص 102ـ113، 122ـ123). بر بالاى اين كوه، كه زمانى در وسط درياچه سيستان قرار داشته و به مرور با خشك شدن درياچه به خشكى پيوسته است (گابريل، ص180)، آثار تاريخى متعددى وجود دارد كه نشان دهنده قدمت و اهميت اين كوه در طول تاريخ است. اورل اشتاين[6] در 1335 بقاياى يك معبد بودايى را در آنجا يافته است كه به عقيده او، وجود چنين معبدى در ايران منحصر به فرد است؛ همچنين او ويرانه هاى آتشكده اى متعلق به دوره پيش از ساسانيان را بر بالاى كوه خواجه يافته است ( ← همان، ص 269؛ هرتسفلد، ص 58ـ59). برخى از ديگر آثار موجود بر بالاى كوه خواجه عبارت اند از: ديوارنگاره هاى اشكانى ـ ساسانى ( ← ماريانى[7] ، ص 53)، قلعه يا شهر كاخا، قلعه كُوْك كُهزاد (يا كوه زاد كه قلعه كُكْ، قلعه رستم و قلعه سه مجوس نيز ناميده مى شود)، سراى ابراهيم زردشت، بناى چهل دختر، چندين آب انبار و بقعه پير گندم بريان (پيران؛ هرتسفلد، ص60ـ61؛ تيت، قسمت 3، ص 265ـ267؛ مصطفوى، ص 115). از ديگر آثار تاريخى اين شهرستان برج يا ميل قاسم آباد واقع در روستايى به همين نام در حدود هجده كيلومترى شرق شهر زابل است، كه از آجر و گچ ساخته شده و متعلق به قرن ششم است؛ خرابه هايى معروف به نقاره خانه در شهر بنجار؛ آثار خرابه هاى شهر سوخته، از پيش از اسلام، بر روى تپه اى در حدود 67 كيلومترى شهر زابل ( ← تيت، قسمت 3، ص 268ـ271؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، همانجا) كه غير از شهر سوخته*، كهن ترين شهر باستانى در منطقه سيستان، به جاى مانده از هزاره چهارم پيش از ميلاد، است.

منابع : ايران. قانون تقسيمات كشورى آبان 1316، قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران ]بى تا.[؛ ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافيا و اسامى دهات كشور، ج 2، تهران 1329ش؛ ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى ايران: تير 1390، تهران 1390ش الف؛ همو، نشريه تاريخ تأسيس شهرستانهاى كشور، تهران 1390ش ب؛ همو، نشريه تاريخ تأسيس شهرهاى كشور، تهران 1390ش ج؛ دايرة المعارف فارسى، به سرپرستى غلامحسين مصاحب، تهران : فرانكلين، 1345ـ1374ش؛ رزم آرا؛ سازمان هواشناسى كشور، سالنامه آمارى هواشناسى: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :87 زابل، تهران: اداره جغرافيائى ارتش، 1363ش؛ كيهان؛ لوكا ماريانى، بازپيرايى در دهانه غلامان و كوه خواجه، ترجمه احمد موسوى، تهران 1375ش؛ مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1385 نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.