زابج

زابَج، جزيره اى در شمال شرقى اقيانوس هند. نام اين جزيره در منابع به شكلهاى ديگرى چون زاوه، رانج/ رالج/ زالج/ زانج و جز اينها نيز ضبط شده است ( ← ابوريحان بيرونى، ۱۳۶۲ش، ص ۱۹۷؛ ادريسى، ج ۱، ص ۶۱۱؛ همان، ترجمه فرانسوى، ج ۱، ص ۵۸ و پانويس ۲؛ نيز  ← د.اسلام، چاپ اول، ذيل مادّه؛ لفن[۱] ، ص ۲۴). سيرافى (ص ۳۷) در ذكر مسير كشتيهايى كه به چين مى رفتند، از «مملكت زابج» در سمت راست بلاد هندوستان ياد كرده است. ابوريحان بيرونى (همانجا) زابج را روى خط استوا، دمشقى (ص ۴۲) آن را جزيره اى زير خط استوا و در جنوب چين و ياقوت حَمَوى (ذيل مادّه) آن را جزيره اى در ماوراى درياى هند، در حدود چين، دانسته است. ظاهرآ جغرافى دانان مسلمان، تحت تأثير بطلميوس، زَنْج در مشرق افريقا را با زابج در جزاير جنوب شرقى آسيا درآميخته و در مجاورت يكديگر تصور كرده اند ( ← تيبتس[۲] ، ص ۱۹؛ براى نمونه  ← ادريسى، ج ۱، ص ۶۱؛ ياقوت حموى، همانجا؛ رشيدالدين فضل اللّه همدانى، ص ۳۳). شباهت لفظى و آوايى زابج با جاوه* و وجود ويرانه هايى در جاوه كه نشان دهنده وجود حكومتى بزرگ در اين جزيره در گذشته است، موجب شده كه گاه زابج را همان جاوه بدانند (د.اسلام، همانجا؛ همان، چاپ دوم، ذيل مادّه؛ براى نمونه  ← سيرافى، تعليقات خورى، ص ۱۰۵). ازسوى ديگر، برخى پژوهشگران فيليپينى زابج را در جزاير فيليپين دانسته اند. اين ادعا كه بى اشكال نيست، بيشتر مبتنى بر تمايلات ملى گرايانه است ( ← د.اسلام، چاپ دوم، همانجا؛ مانانسالا[۳] ، ص ۲۲۸). با همه اينها، اگرچه شناسايى موقعيت دقيق جغرافيايى زابج از طريق منابع عربى غيرممكن است، مى توان آن را در مناطق غربىِ مجمع الجزاير اندونزى، در بين راه هند و چين اما در منطقه اى جنوبى تر از آنها دانست (د.اسلام، چاپ اول، همانجا). براساس گزارشهاى جغرافى دانان مسلمان، زابج، هم نام جزيره اى، و هم نام مملكتى به شكل مجمع الجزاير بوده، كه جزيره هاى متعدد مانند سَربُزه، رامنى، كلاه*[۴] ، و وقواق*[۵] (واواك) داشته و پادشاه آن مهاراجا خوانده مى شده است ( ← سيرافى، تتميم حسن بن يزيد سيرافى، ص۷۰؛ ابن خرداذبه، ص ۶۸؛ مسعودى، ص ۶۱، ۶۸؛ رامهرمزى، ص ۲۴، ۱۴۳؛ ابن سعيد مغربى، ص ۱۰۴). احتمال دارد مهاراجا با حاكمان بودايى سايلندرا[۶] ، در جنوب شرقى آسيا، مربوط باشد كه از ۱۴۳ تا ۲۴۶، ابتدا در جاوه و سپس، در همه اين منطقه حكومت كردند. بر اين اساس، ممكن است كه منظور جغرافى دانان مسلمان از مهاراجا، حاكمان اين سلسله بوده باشد. به اين ترتيب، اشاره جغرافى دانان مسلمان پيش از سال ۲۴۶ (مانند ابن خرداذبه و احتمالا ديگر مؤلفان متقدم) به مهاراجا، بايد به سايلندراها در جاوه، و اشاره جغرافى دانان متأخر نظير مسعودى و ياقوت بايد به سوماترا راجع باشد. اين واقعيت كه گاهى جاوه و سوماترا با يكديگر اشتباه شده يا گاهى هردو يك جزيره به شمار رفته اند، موضوع را پيچيده تر كرده است ( ← د.اسلام، چاپ دوم، همانجا؛ تيبتس، ص ۱۰۶ـ۱۰۸؛ لفن، ص ۲۷ـ۲۹). به گزارش رامهرمزى (ص ۱۳۲)، در زابج بازارهاى بزرگ و متعدد و صرافيهاى پرشمار وجود داشت. همچنين، او (همانجا) از تعداد زياد شهرها و روستاهاى زابج حكايت كرده است. به نظر مى رسد، زابج مركز تجارى پررونقى بوده كه مناسباتى با نقاطى مانند چين، هند، و سرزمينهاى عربى داشته است ( ← ادريسى، ج ۱، ص ۶۱ـ۶۲). ابوريحان بيرونى (۱۳۷۴ش، ص ۱۷۶) از وجود معادن طلا و الماس، رامهرمزى (ص ۱۴۳) از فراوانى عنبر، و ابن فقيه (ص ۷۲) و ادريسى (ج ۱، ص ۶۱) از وفور كافور در زابج سخن گفته اند. ظاهرآ، يكى از درآمدهاى حاكم زابج ماليات حاصل از شرط بندى بر سر جنگ خروسها بوده است ( ← ابن رُسته، ص ۱۲۸؛ ابن خرداذبه، همانجا). تنها گزارش تاريخى موجود از زابج درباره نبرد حاكم آن با شاه قِمار است، كه با تصرف قمار و كشته شدن پادشاه آن پايان يافت ( ← سيرافى، همان تتميم، ص ۷۲ـ۷۴). بخشى از گزارشهاى منابع درباره زابج به افسانه آميخته است (براى آگاهى از برخى از آنها  ← ابن خرداذبه، ص ۶۵، ۶۸؛ ياقوت حموى، همانجا). همچنين، از ثروت افسانه اى مهاراجاى زابج و طلاى فراوان او گزارشهايى در دست است (براى نمونه  ← ابن خرداذبه، ص ۶۸؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۷۴ش، ص۳۹۰ـ ۳۹۱؛ ابوالفداء، ص۴۳۰). از ديگر مطالب درباره زابج، در آثار جغرافى دانان مسلمان، وجود كوه آتش در نزديكى اين جزيره است كه روزها دود و شبها لهيب آتش از آن برمى خاست و در پاى آن، دو چشمه آب شيرين، يكى سرد و ديگرى گرم، قرار داشت ( ← سيرافى، ص ۳۹؛ ابن فقيه، ص ۶۸؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۷۴ش، ص ۱۱۹ـ۱۲۰؛ ادريسى، همانجا). منابع : ابن خرداذبه؛ ابن رُسته؛ ابن سعيد مغربى، كتاب الجغرافيا، چاپ اسماعيل عربى، بيروت ۱۹۷۰؛ ابن فقيه؛ اسماعيل بن على ابوالفداء، تقويم البلدان، قاهره ۱۴۲۷/ ۲۰۰۷؛ ابوريحان بيرونى، الجماهر فى الجواهر، چاپ يوسف الهادى، تهران ۱۳۷۴ش؛ همو، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال الدين همائى، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدبن محمد ادريسى، كتاب نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، بيروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ محمدبن ابى طالب دمشقى، من كتاب نخبة الدهر فى عجائب البِّر و البحر، چاپ عبدالرزاق اصفر، دمشق ۱۹۸۳؛ بزرگ بن شهريار رامهرمزى، عجائب الهند: برها و بحرها و جزائرها، چاپ عبداللّه محمد حبشى، ابوظبى ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ رشيدالدين فضل اللّه همدانى، جامع التواريخ: تاريخ هند و سند و كشمير، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۴ش؛ سليمان تاجر سيرافى، اخبار الصين و الهند، تتميم حسن بن يزيد سيرافى، چاپ ابراهيم خورى، بيروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛ مسعودى، التنبيه؛ ياقوت حَمَوى؛

EI۱, s.v. "Z¦ abag" (by Gabriel Ferrand); EI۲, s.v. "Z¦ aba_d_j , Z¦abi_d_j , Z¦abag" (by G. R. Tibbetts and Shawkat M. Toorawa); Mu¤hammad b. Mu¤hammad Idr¦ âs¦ â, La géographie d’Édrisi, tr. Pierre-Amédée Jaubert, Paris ۱۸۳۶-۱۸۴۰, repr. Amsterdam ۱۹۷۵; Michael Francis Laffan, "Finding Java: Muslim nomenclature of Insular Southeast Asia from S¨ rîvijaya to Snouck Hurgronje", in Southeast A isa and the Middle East: Islam, movement, and the Longue Durée, ed. Eric Tagliacozzo, Stanford, Calif.: Stanford University Press, ۲۰۰۹; Paul Manansala, Quests of the dragon and bird clan, [n.p.] ۲۰۰۶; Gerald R. Tibbetts, A study of the A rabic texts containing material on South-East A sia, Leiden ۱۹۷۹.

/ رقيه ابراهيمى /

۱. Laffan ۲. Tibbetts ۳. Manansala ۴. Kalah ۵. Wa¤ kwa¤ k ۶. Sailendra