پنج‌تن ، عنوانی برای حضرت محمّد، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم‌السّلام که فضایل و مقامات مشترک و مشابه ایشان سبب امتیاز آنان در میان معصومین چهارده‌گانه نزد شیعة امامیّه شده است. اینان به آل‌عبا * ، آل‌کسا و خمسة طیّبه نیز مشهورند.در آیات و روایات. شهرت پنج‌تن برگرفته از شأن نزول آیة تطهیر (احزاب: 33) است. این آیه هنگام گردآمدن پیامبر و اهل‌بیت وی در زیر عبایی نازل شد. مفسّران شیعه و بسیاری از عامّه، اهل‌بیت پیامبر را در آن زمان منحصر به حضرت فاطمه و شوهر و فرزندانش دانسته‌اند که در این آیه بدان اشاره شده و آنها را به دور از هرگونه پلیدی معرفی کرده است. عناوین آل‌عبا و آل‌کسا نیز ناظر به این امر است.از آیات دیگری نیز فضیلت پنج‌تن استنباط شده است، از جمله آیة مُباهله * (آل‌عمران: 61) که در آن از علی علیه‌السّلام به نفس پیامبر، از حضرت فاطمه علیهاالسّلام به زن برگزیدة خاندان پیامبر و از حسنین علیهماالسّلام به فرزندان پیامبر تعبیر شده است؛ آیات 5 تا 22 سورة دهر، که به دنبال روزه گرفتن سه روزة علی، فاطمه و حسنین علیهم‌السّلام و بخشیدن افطار خود در هر سه شب به مسکین و یتیم و اسیر نازل شد و اخلاص و ایثار ایشان ستایش شد؛ آیة مودّت * (شوری: 23) که در آن مطابق تفاسیر عامه و خاصه مصداق ذوی‌القربای پیامبر، علی و فاطمه و حسنین علیهماالسّلام بوده و مودّت ایشان اجر رسالت پیامبر قرار داده شده است؛ آیات 19 تا 22 سورة الرّحمن، که در آنها از علی و فاطمه علیهماالسّلام به دو دریا تعبیر شده است که پیامبر به مثابة برزخی میان ایشان بوده و حسنین علیهماالسّلام چون لؤلؤ و مرجانی هستند که از ملاقات این دو دریا پدید می‌آیند (شوشتری، ج 3، ص 274ـ279، ج 9، ص 107ـ109؛ مجلسی، ج 24، ص 97ـ99، ج 37، ص 64، 73، 96؛ سیوطی؛ طبرسی، ذیل آیه)؛ آیة 30 سورة بقره، «فتلقّی آدم من ربّه کلمات»، که مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه در تفسیر این آیه، توسّل حضرت آدم علیه‌السّلام به انوار خمسة طیّبه و خواندن خداوند به اسماء ایشان («کلمات») سبب آمرزش و قبولی توبة وی گردید (شوشتری، ج 3، ص 76ـ80، ج 5، ص 11، ج 9، ص 102ـ105؛ مجلسی، ج 26، ص 323ـ 328، 333؛ حسینی فیروزآبادی، ج 1، ص 205؛ امینی، ج 7، ص 300ـ301؛ طبرسی؛ بحرانی؛ ابوالفتوح رازی، ذیل آیه). در بعضی از این روایات (شوشتری، ج 5، ص 4؛ مجلسی، ج 15، ص 9، 14ـ15، ج 25، ص 6، ج 26، ص 327ـ 328، ج 37، ص 47، 62ـ63؛ امینی، ج 2، ص 300ـ301) به اشتقاق نامهای پنج‌تن (محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از اسامی باری (محمود و حمید، علی و عالی و اعلی، فاطر و فاطم، محسن و ذوالاحسان و ذوالاسماء الحسنی) با اختلاف تصریح شده است. نیز در تفسیر و تأویل این آیه و آیة «و اذ ابتلی ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمهّن» (بقره: 124) علاوه بر تأویل «کلمات» به پنج‌تن و تأویل «فَأتَمَّهُنَّ» به نُه امام از نسل امام حسین علیهم‌السّلام، مناقب و فضایل عدیده‌ای در شأن آل‌عبا نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به بحرانی؛ طبرسی، ذیل آیة مذکور؛ شوشتری، ج 3، ص 79، ج 5، ص 262ـ265، ج 7، ص 180ـ 183، ج 18، ص 344ـ347؛ مجلسی، ج 25، ص 2ـ3، 6، 16ـ 17، ج 26، ص 273، 311ـ312، 323ـ327، 343؛ حسینی فیروزآبادی، ج 1، ص 207؛ امینی، ج 2، ص 300ـ301؛ قندوزی، ج 1، ص 290). همچنین در آیة «اَسْتَکْبَرْتَ اَم‌کَنتَ مِن العالین» (ص:75) از «عالین» به خمسة طیّبه تأویل شده است (بحرانی، ذیل آیه؛ مجلسی، ج 25، ص 2، ج 26، ص 346ـ 347). آیات دیگری نیز مطابق بعضی روایات عامّه و خاصه به مقام پنج‌تن اشاره دارد که از آن جمله است: نسا: 69؛ ابراهیم: 24؛ نحل: 43؛ طه: 132؛ فرقان: 74؛ ذاریات: 27؛ طور: 21؛ حشر: 9 ( رجوع کنید به شوشتری، ج 3، ص 482ـ483، 542، 560، ج 14، ص 375، 389ـ391، 542، 550، 591 ـ593، 637، 682؛ مجلسی، ج25، ص 16، 30، 220، 241، ج 37، ص 83).گذشته از آیات قرآن، در جوامع روایی عامّه و خاصّه، ابوابی در اختصاصات و مناقب پنج‌تن آمده است ( رجوع کنید به حسینی فیروزآبادی، ج 1، ص 264ـ311؛ شوشتری، ج 5، ص 3ـ4، 11ـ22، 45ـ 46، ج 18، ص 384 به بعد؛ مجلسی، ج 37، ص 35ـ107). در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا») خوانده شده است (قندوزی، ج 1، ص 323؛ مجلسی، ج 42، ص 63، ج 43، ص 49؛ نیز برای فضیلت پنج‌تن، محبت به ایشان و تعابیری که دربارة مقام دنیوی و اخروی ایشان به کار رفته است رجوع کنید به مجلسی، ج 37، ص36ـ37، 47، 64ـ65، 75، 78، 84 ـ 85؛ حسینی فیروزآبادی، ج 1، ص 300، ج 2، ص 78، ج 3، ص 133، 139ـ 141؛ امینی، ج 2، ص 300ـ 301؛ شوشتری، ج 5، ص 20، 53، 90، ج 18، ص 348ـ355؛ تفسیر آیة مودّت در زمخشری؛ قندوزی، ج 2، ص 68، 297).احترام و افتخار به پنج‌تن در کلمات و احتجاجات و خطبه‌های اهل‌بیت علیهم‌السّلام نیز به چشم می‌خورد. در بسیاری از مناشدات و معرفیهای افتخارگونه که از ائمه ایراد کرده‌اند تصریح به نامهای خمسة طیّبه به منزلة شاخص در اصالت و حسب و نسب اهل‌بیت وجود دارد ( رجوع کنید به شوشتری، ج5، ص28ـ29، 31ـ32، 39؛ مجلسی، ج33، ص 184، ج 37، ص 48، 66، ج 45، ص 138؛ امینی، ج 1، ص 160، 209).برتری و فضیلت پنج‌تن در میان ائمة چهارده‌گانه به مدد قراین ثابت می‌شود. این قراین همان مناقب مشترک و اختصاصی خمسة طیّبه است. نیز شهادت امام حسین علیه‌السّلام (61 ق) که خاتم پنج‌تن بوده و در ادعیه و زیارات (مجلسی، ج 45، ص 250، ج 98، ص 179، 196، 235، 313، 318، 360) به «خامس اهل العباء» و «خامس اصحاب الکساء» موسوم است (این القاب برای علی علیه‌السّلام نیز احتراماً به کار رفته است رجوع کنید به مجلسی، ج 65، ص 130، ج 97، ص 205، 302، 373)، و به منزلة وفات همة پنج‌تن و ازینرو اعظم مصایب تلقّی شده است (همان، ج 44، ص 269ـ270، ج 45، ص 2، 88). در میان پنج‌تن نیز ترتیب فضیلت و برتری به دلالت بعضی اخبار تا حدودی روشن است. آنچه مسلّم است پیامبر بر سایر پنج‌تن و امیرالمؤمنین بر فاطمه و حسنین علیهماالسّلام برتری دارند (همان، ج 26، ص 272، ج 37، ص 75، 87، ج39، ص90ـ92) و در افضلیّت فاطمه بر حسنین یا بالعکس اختلاف است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 359؛ میرزای قمی، ج 2، ص 785؛ مجلسی، ج 43، ص 264، ج 45، ص 3).منابع: علاوه بر قرآن؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن ، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد 1365ـ1375ش؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ، بیروت 1387/1967؛ هاشم‌بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن ، قم ] بی‌تا. [ ؛ مرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة ، بیروت 1402/ 1982؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ نورالله‌بن شریف‌الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل ، با تعلیقات شهاب‌الدین مرعشی، چاپ محمود مرعشی، قم 1377ـ ؛ فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبائی، بیروت 1408/1988؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر ، قاهره ] بی‌تا. [ ، چاپ افست تهران ] بی‌تا. [ ؛ سلیمان‌بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی ، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم 1416؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ ابوالقاسم‌بن محمدحسن میرزای قمی، جامع الشتات ، چاپ سنگی تهران 1277.پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه . ترکیب «پنج‌تن» به لحاظ اهمیت و تقدس نسبی جزء اول آن، «پنج»، در آیینها و ادیان مختلف، در خور توجه است ( رجوع کنید به ) دایرة‌المعارف دین ( ، ذیل "numbers" ؛ ) فرهنگ باورها و ادیان ( ، ذیل « five ») و در مواردی از باورها و احکام اسلامی از قبیل پنج پیامبر اولوالعزم، پنج رکن ایمان و پنج وقت نمازهای یومیه نیز به کار رفته است. با وجود این، ادعای وجود ارتباط میان اهمیت و تقدس عدد پنج و شأن والا و تقدس پنج تن در باورهای شیعی موجه نمی‌نماید.فضل و برتری ویژة پنج‌تن از میان چهارده‌معصوم علیهم‌السّلام در اعتقادات شیعی ( رجوع کنید به همین مقاله، قسمت پیشین) تا بدان پایه است که حتی، به گزارش کتب ملل و نحل، پیروان فردی به نام شَریعی، از غلاة، معتقد به الوهیت پنج‌تن بوده‌اند (اشعری، ص 14؛ بغدادی، ص 252، 255ـ256). همچنین، به نوشتة کشّی (ص 399ـ400) بشّار شعیری ، از پیروان امام صادق علیه‌السّلام، به الوهیت پنج‌تن معتقد بوده است، و صاحبان چنین اعتقادی را مخمسّه * نامیده‌اند.در ادبیات شیعی، قدر و اهمیت پنج تن در مدایح و مناقب و نیز در قالب توسّل به مقام و منزلت والای ایشان در اجابت دعا بازتاب یافته و غالباً از ایشان با عناوین آل رسول، بنی‌فاطمه، خمسة آل عبا، خمسة طیّبه یاد شده است (به‌عنوان نمونه رجوع کنید به سعدی، ص 36). اما می‌توان به مدح سنایی (ص 645) و ناصرخسرو (ص 129) نیز اشاره کرد که به‌طور ویژه و با ذکر هریک از این پنج‌تن، به آنان نظر داشته‌اند. از جمله اشعاری که در توسل به ایشان می‌توان نام برد شعر ابن‌داغر (متوفی 9) و شیخ حرّ عاملی (متوفی 1190) است (امینی، ج 7، ص 29ـ30، ج 11، ص 332ـ334). همچنین، از برخی علمای عامّه اشعاری در توسل به پنج تن و ارجوزه‌هایی در گزارش حدیث کساء موجود است (شوشتری، ج 2، ص 513 ـ514، 518، 558 ـ 562، ج 9، ص 695، ج 14، ص 57). در زبان اردو نیز در شرح مصائب پنج‌تن و موضوعات دیگر مربوط به ایشان آثاری نوشته شده است ( رجوع کنید به نقوی، ج 2، ص 210، 458، 498؛ خلیل تتوی، ص 58).در برگزاری مراسم دینی و فرهنگ عامة شیعه جلوه‌های گوناگونی از حضور پنج‌تن و نمادهای آن یافت می‌شود. با توجه به روایات متعدد در شأن والای پنج‌تن، استمداد و توسّل به ایشان در ابتدای دعا امری متداول است (برای‌نمونه‌روایات‌رجوع کنید به مجلسی، ج 11، ص 328ـ339، ج 13، ص 301، ج 26، ص319 به بعد، باب «اَنّ دعاءالانبیاء استجیب بالتوسل والاستشفاع بهم صلوات‌الله علیهم اجمعین»، حدیث 3ـ6، 8 ـ10، 14ـ 15، ج 44، ص 230، ج 95، ص 137؛ قندوزی، ج 1، ص 290). در مجالس عزاداری و اطعام، پنج مشعل کوچک یا شمع به‌عنوان نماد و نشانة پنج‌تن افروخته می‌شود، همانگونه که دوازده یا چهارده شمع روشن تمثیلی از دوازده امام یا چهارده معصوم به‌شمار می‌رود (شکورزاده، ص 49). پنجة دست فلزی به عنوان نمادی از پنج تن آل‌عبا ــ که گاه اسم ایشان بر روی آن نوشته یا حک شده است ــ بر سر عَلَم و کُتَل، پرچمها و کاسه‌های آب در مراسم عزاداری به کار می‌رود.قسم دادن به حق پنج‌تن و نگاشتن نام ایشان بر روی انگشتر برای مصونیت از آسیبهای پیش‌بینی‌ناپذیر (شاملو، ص 795، 1026) و نیز نصب الواحی با طرحهای گوناگون بر سردر اماکن عمومی و منازل رایج است. غالباً نام الله در بالا و در پایین آن در دو طرف نام محمد و علی، در وسط فاطمه و پایینتر، در دو طرف، نامهای حسن و حسین علیهم‌السّلام نوشته می‌شود که به نوعی بر محوری بودن و مرکزیت حضرت فاطمه در میان پنج‌تن تأکید دارد. در اسامی مقبره‌ها، امامزاده‌ها و اماکن مقدس نیز به عنوان «پنج‌تن» برمی‌خوریم، از جمله امامزاده پنج‌تن در شهرهای گرمسار، آمل و استرآباد (رابینو، ص 74، 116؛ نیز رجوع کنید به بش قارداش * ).منابع: علی‌بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/1980؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب ، ج7، 11، بیروت 1387/1967؛ عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق ، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمد ابراهیم خلیل تتوی، تذکرة تکملة مقالات الشعرا ، چاپ حسام‌الدین راشدی، کراچی 1958؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ مصلح‌بن عبدالله سعدی، بوستان سعدی: سعدی‌نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران 1363ش؛ مجدودبن آدم سنایی، دیوان ، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تهران 1341ش؛ احمد شاملو، کتاب کوچه ، تهران 1372ش؛ ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان ، تهران 1363ش؛ نورالله‌بن شریف‌الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل ، با تعلیقات شهاب‌الدین مرعشی، چاپ محمود مرعشی، قم 1377ـ ؛ سلیمان‌بن ابراهیم قندوزی، ینابیع الموَدَّةِ لِذَویِ القُربی ، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم 1416؛ محمدبن عمرکشّی، اختیار معرفة الرجال ، ] تلخیص [ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد 1348ش؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ ناصرخسرو، دیوان ، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران 1368ش؛ حسین عارف نقوی، برّ صغیر کی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم ، اسلام آباد 1376ش؛Dictionary of beliefs and religions , ed. Rosemary Goring, Great Britain 1992; The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s. v. "numbers: an overview" (by Annemarie Schimmel).
