پاتانی (به تایلندی: پاتّانی)، منطقه‌ای در جنوب شرقی آسیا که سابقاً سلطان‌نشینی مالایایی بود، اما اکنون (به موجب معاهدة بانکوک میان بریتانیای کبیر و سیام در 1327/1909) جزو تایلند است. در حال حاضر از چهار ایالت جنوبی پاتانی ، نارتیوات ، یاله/ جاله و ساتون تشکیل شده است. 80% جمعیت این چهار ایالت را مسلمانان مالایایی تشکیل می‌دهند.پاتانی در طول سده‌های هشتم تا دوازدهم/ چهاردهم ـ هجدهم، مرکز مهم تجارت میان چین و آسیای جنوب شرقی بود. گرایش دربار سلطنتی به اسلام (ظاهراً در اواسط قرن نهم/ پانزدهم) پاتانی را قادر ساخت از مزایای اقتصادی و سیاسی که رابطه با جامعة مسلمانان به ارمغان می‌آورد، بهره‌مند شود. پاتانی به سبب گرایش رسمی نسبتاً زود هنگام (طبق سند محلی) به اسلام، از کانونهای اسلام در جنوب شرقی آسیا به شمار می‌آید.به طور کلی پاتانی در تاریخ اسلام به دو دلیل عمده شهرت دارد: نخست داشتن سنّتی دیرپای و مداوم در زمینة کتابت که عبارت است از آثاری در زمینة فقه و کلام و تصوف که به زبان جاوه‌ای (مالایایی با استفاده از خط عربی) تألیف می‌شد. بنیانگذار این سنت و پُرکارترین مؤلف آن داوود بن عبدالله‌بن ادریس‌الفَطانی بود. عده‌ای از محققان برجسته و ماهر، کار او را دنبال کردند که مشهورترین آنها احمدبن‌محمد زین (1273ـ 1324/ 1856ـ1906) بود. او بر مطبوعات مالایایی در مکه نظارت داشت و شاگردان مالایایی‌زبان بسیاری، از جمله تک کنالی ، معلم مشهور و شخصیت برجستة اسلامی در شمال شرقی مالایا، را جذب کرد. از احمدبن محمد زین عمدتاً به سبب الفتاوی' الفَطانیـّة که مجموعه‌ای مهم از احکام اوست، نام برده شده است. این مجموعه از لحاظ فنی عالی است و سند معتبری از منابع عربی است که از تناسب اسلام با واقعیات زندگی مالایایی در اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم سخن می‌گوید. سنّت نگارش کتاب تا امروز حفظ شده است و در ایالتهای شمال مالزی، نظیر کلانتان ، کدا ، پراک ، و نیز خود پاتانی رایج است.دلیل دوم ــ که با دلیل نخستین بی‌ارتباط نیست ــ آن است که پاتانی به عنوان موطن سنّت متمایز تحصیل و تدریس اسلامی، بدانگونه که در «پندک » (لفظاً به معنای کلبه) اجرا می‌شود ( Ä پَسَنترِن * )، شهرت داشت و این شهرت تا حدی باقی مانده است. پندکها مؤسسات خصوصی اسلامی سنّتی‌اند و آنها را تک گورو (معلم دینی) ــ که غالباً تحصیلات خاورمیانه‌ای دارد ــ اداره می‌کند. در این مکانها به مردان و زنان مسلمان طیف وسیعی از موضوعات اسلامی آموزش داده می‌شود. بسیاری از فارغ‌التحصیلان پندکها طبق سنّت برای ادامة تحصیل به مکه، مدینه و قاهره (الازهر) و در این اواخر به فیلیپین، مالزی و اندونزی می‌روند. مسلمانان پاتانی پندک را حافظ دین و زبان و فرهنگ خود می‌دانند، ازینرو این نهاد در سراسر قرن چهاردهم/ بیستم برای حکومت تایلند مهم بوده است.پاتانی و ایالتهای کنونی شمال مالزی در طول قرن سیزدهم/ نوزدهم، به سلطة سیام (تایلند) درآمدند. رابطة تایلندیها و مسلمانان همواره متشنج بوده است. تایلندیها هنوز مالایاییها را «خائک » (خارجی، مهمان) می‌نامند. امروزه در تایلند مسلمانان جنوب اقلیت کوچکی، یعنی 3% از جمعیت پنجاه میلیونی را ــ که غالباً بودایی‌اند ــ تشکیل می‌دهند. تاریخ مسلمانان پاتانی شاهد کشمکشی درازمدت برای حفظ استقلال دین و زبان و فرهنگ بوده است. پیشینة کهن را سنّت نیرومند روایتهای تاریخی شفاهی و مکتوب زنده نگاه داشته است که بر دوران پیش از قرن سیزدهم/ نوزدهم تأکید دارد، یعنی روزگاری که پاتانی خارج از قلمرو سیام قرار داشت. سیاست دولت بانکوک نسبت به مسلمانان جنوب، میان مسالمت اکراه‌آمیز از یک سو و سیاست تهاجمی تایلندی کردن از سوی دیگر، در نوسان بوده است. سیاست اخیر، بویژه در دهه‌های 1320 و 1330ش/ 1940 و 1950، واکنش شدید محلی و برخوردهای خونین میان دولت و مسلمانان مالایایی را به وجود آورد. زندانی کردن رهبران مذهبی، عزم پیروان آنان را در پی‌گیری روش سنّتی اسلامی زندگی خود راسختر کرد. از دهة 1340ش/ 1960 تاکنون خط مشی بانکوک به جذب مسلمانان متمایل شده است. این خط مشی در سیاستهایی از این قبیل مشاهده می‌شود: پرداخت کمک هزینة تحصیلی به مدارس مذهبی مشروط بر آموزش موضوعات غیرمذهبی علاوه بر اسلام، تلاش برای برپایی شوراهای رهبران مذهبی برای مشاوره و ارشاد (اما تاکنون دادگاه شریعت تشکیل نشده است)، انتشار ترجمه‌های تایلندی قرآن، و امتیازهایی در زمینة پوشش اسلامی. مسلمانان به درستی این سیاستها را تلاشهایی برای کاهش اعمال مذهبی خود تلقی می‌کنند. در واقع، در سراسر قرن چهاردهم/ بیستم واکنش مسلمانان به تلاشهایی که در جهت جذب و ادغامشان صورت گرفته، تحکیم و تقویت اعتقادشان به اسلام بوده است.وضع اقتصادی مسلمانان در چهار ایالت جنوبی در دهه‌های 1330 و 1340ش/ 1950 و 1960 بدتر شد. در دهة 1350ش/ 1970 بانکوک متوجه شد که سطح گذران زندگی مالایاییها عامل افزایش ناآرامیهای سیاسی، راهزنی و فعالیتهای استقلال‌طلبانه در ناحیه بوده است. تلاش برای بهبود وضعیت اقتصادی این منطقه تاکنون با توفیقی ناپایدار روبرو بوده است. دلایل آن پیچیده است، اما بی‌میلی به سرمایه‌گذاری عمده در منطقه‌ای که تاریخ متشتت داشته، از جملة این دلایل است.جنبشهای استقلال‌طلبانه‌ای میان مالایاییها دیده می‌شود که از اواخر دهة 1320ش/ 1940 برای کسب استقلال یا ملحق شدن به مالزی مبارزه کرده‌اند. این مردم از هنگامی که تایلندیها حکام سنّتیشان را تغییر دادند، برای انتخاب رهبر به معلمان مذهبی روی آوردند و چهار جبهة ملی موجود نیز رهبرانی از این گروه دارند. ] در 1960، جبهة آزادیبخش پاتانی و در 1968، سازمان آزادیبخش متحد پاتانی تأسیس شد. هدف هر دو سازمان دستیابی به استقلال استانهای جنوبی مسلمان‌نشین، با توسل به جنگهای چریکی بود (کتانی، ص175). تلاش مسلمانان برای کسب خودمختاری یا استقلال به شکل سازمان‌یافته و در جنگ محدود با ارتش تایلند در دهه‌های 1350 و بویژه 1360ش/ 1970 و 1980 ادامه یافت. اما [ تایلندیها با این جنبشها بشدت برخورد کرده‌اند و اکنون این جنبشها در رکود به‌سر می‌برند. گاهی خشونتهای استقلال‌طلبانه بسرعت سرکوب می‌شود، اما ارادة استقلال‌طلبان و حمایت مداوم مسلمانانِ خارج از تایلند از آنان، حاکی از آن است که این مشکل برای حکومت بانکوک پابرجا خواهد بود.] بیشتر مردم مسلمان مناطق جنوبی از رونق اقتصادی تایلند در دهة 1360ش/ 1980 بی‌نصیب ماندند و از سیطرة بوداییها بر رده‌های بالای حکومت محلی و آموزش تایلندی احساس حقارت می‌کردند. ارتش تایلند، در مهار و متوقف کردن جنبشهای استقلال‌طلب مسلمان به پیروزی نسبی رسید. با وجود این، تمایل به کسب خودمختاری بیشتر منطقه‌ای، بویژه در منطقة پاتانی، به شکل قوی پابرجا ماند و از اواخر دهة 1360ش/ 1980 به این سو، گرایش مجدد به اصول‌گرایی اسلامی بویژه در میان نسل جوان، در قالب جنبشهای «دعوت * » (شبیه آنچه در مالزی، اندونزی، پاکستان و خاورمیانه وجود دارد) تبلور یافته است. تلاش اصول‌گرایان بر محور ایجاد تغییرات بنیادی در آیینها و نهادهای اسلامی است ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، ص241ـ242؛ ) مردمان مسلمان ( ، ذیل "Thais" ).در حال حاضر محور اصلی جنبش مسلمانان در منطقة پاتانی سازمان آزادیبخش متحد پاتانی است که خواستار استقلال استانهای جنوبی است ( ) اسلام و گروههای اسلامی ( ، ص242؛ ) کتاب سال جهان اروپا 1999 ( ، ج2، ص3449؛ نیز Ä تایلند، مسلمانان * ) [ .منابع: هیچ مرجع معیاری دربارة پاتانی وجود ندارد. منابع زیر به منظور سهولت ارجاع براساس سرعنوانهای موضوعی تقسیم‌بندی شده‌اند.1. تاریخهای قدیمی:A. Teeuw and D. K. Wyatt, Hikayat Patani: the story of Patani , The Hague 1970.2. تاریخهای محلی جدید با اهداف ملی‌گرایانه:Patani Dahulu dan Sekarang ; Ibrahim Shukri, Sejarah Kerajaan Melayu Patani , Kelantan [n.d.], English tr. C. Bailey and J. N. Miksic, as History of the Malay kingdom of Patani , Columbus, Ohio 1985.3. مطالعات جدید:Uthai Dulyakasem, "Muslim-Malay separatism in southern Thailand: factors underlying the political revolt", in Armed separatism in Southeast Asia , ed. Lim Joo-Jock and S. Vani, Singapore 1984; T.M. Fraser, Fishermen ofsouthern Thailand: the Malay villagers , New York 1966; Nantawan Haemindra, "The problem of the Thai Muslims in four southern provinces of Thailand", Journal of Southeast Asian studies , VII/2 (1976), VIII/1 (1977); Margaret L. Koch, "Patani and the development of a Thai state", Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society , 1/2 (1977); W. K. Che Man, Muslim separatism: the Moros of southern Philippines and the Malays of southern Thailand , Singapore 1990; Surin Pitsuwan, "Islam and Malay nationalism: a case study of the Malay-Muslims in southern Thailand", Harvard Ph.D. thesis, 1982.4. اسلام:W. A. Bougas, "Some early Islamic tombstones in Patani", JMBRAS , LIX/1 (1986); Omar Farouk, "The origins and evolution of Malay-Muslim ethnic nationalism in southern Thailand", in Islam and society in Southeast Asia , ed. Taufik Abdullah and Sharon Siddique, Singapore 1986; Virginia Matheson and M. B. Hooker, "Jawi literature in Patani: the maintenance of an Islamic tradition", JMBRAS , LXI/1 (1988).] منابع بندهای افزوده: علی کتانی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1368ش؛The Europa world yearbook 1999 , London 1999; Islam and Islamic groups: a worldwide reference guide , ed. Farzana Shaikh, London 1992; Muslim peoples: a world ethnographic survey , ed. Richard V. Weekes, Westport, connecticut 1984, s.v. "Thais" (By Ray Scupin)].
