رمضان (ماه رمضان)، نهمین ماه سال در گاه شماری هجری قمری، زمان انجام اعمال و فرایض روزه.
۱) مباحث تقویمی درباره معنای واژه رمضان و به دست آوردن ریشة این واژه در زبان عربی بررسیهای بسیاری شده است. بر این اساس «ر م ض» و «رَمضاء» در معناهایی چون شدت گرما، ریگ سوزان، و سوختن پا از گرمای زمین به کار رفته است (← ابن سیده، ج ۸، ص ۲۰۲ـ۲۰۳؛ قَلقَشندی، ج ۲، ص ۳۷۵؛ سیوطی، کتاب الشماریخ، ص ۱۴؛ زَبیدی، ذیل «رَمَض»). باوجوداین، به سبب انجام فریضة روزه در این ماه معناهای گسترده تری نیز برای واژة رمضان و ریشة آن ذکر شده است، ازجمله گرم کنندة دلهای پندگیرندگان؛ شویندة گناهان، همچون «رَمَضْ» به معنای بارانی که زمین را بشوید؛ و سوزاندن گناه در این ماه (← الفوایدالغرر، گ ۳۹؛ نیز ← زَبیدی، همانجا که مجموعه اقوال لغت شناسان مشهور را در این زمینه گرد آورده است). رمضان از اسماء الهی نیز است و در برخی منابع تأکید شده که به این علت همواره باید گفت «ماهِ رمضان» (شهر رمضان) و این واژه را به تنهایی نباید ذکر کرد (← مسعودی، ج ۲، ص ۳۴۷؛ مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۷۸؛ بخش ۲ : در قرآن و حدیث). رمضان یگانه ماه در گاه شماری هجری قمری است که نام آن به تصریح در قرآن (بقره: ۱۸۵) آمده و در واژه نامه های قرآنی و تفاسیر، دربارة این واژه کمابیش معانیِ پیش گفته، ذکر شده است (برای نمونه ← سورآبادی، ج ۱، ص ۱۶۱ـ۱۶۲؛ لسان التنزیل، ص ۲۰۹، ستون ۲؛ برای آگاهی از شکلهای مختلف واژة رمضان و صورتهای جمع آن در زبان عربی ← مرزوقی اصفهانی، همانجا؛ قلقشندی، ج ۲، ص ۳۷۵ـ۳۷۶؛ سیوطی، کتاب الشماریخ، ص ۱۴؛ همو، المزهر، ج ۲، ص ۲۰۳؛ نیز ← بخش ۲ : در قرآن و حدیث). ریشة «ر م ض» و واژة رمضان با اندک تغییراتی در دیگر زبانهای سامی، ازجمله سریانی، به کار رفته است (← برون ، ص ۴۶۴، ستون ۱؛مشکور، ج ۱، ص ۳۰۹ـ۳۱۰).
به نوشتة مرزوقی اصفهانی (ج ۱، ص ۸۶)، در دوران جاهلیت، ماه رمضان در تابستان قرار داشت و به همین علت این ماه، رمضان نامیده شده است. براساس محاسبات، در سال پنجم بعثت، ماه رمضان در تابستان قرار داشت و نوشتة مرزوقی اصفهانی ناظر به موقعیت ماه رمضان در دوره ای از حیات پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم است. اما تطبیق دادن ماههای سال در گاه شماری قمری با موقعیت فصلی آن در یک سال شمسی باید با توجه به برقراری نَسیءْ در گاه شماری عرب جاهلی و نیز حرمت نسیء در دوران اسلامی صورت پذیرد (برای آگاهی بیشتر در این زمینه ← نسیء*).
ماه رمضان، براساس محاسبة طول متوسط ماههای سال در گاه شماری هجری قمری همواره سی روز (ماهِ تام) درنظر گرفته می شد (← بتّانی، ج ۳، ص۱۰۰؛ ابوریحان بیرونی، ۱۳۶۲ش، ص ۲۲۹؛ نیز ← قلقشندی، ج ۶، ص ۲۵۶)، اما با توجه به آغاز شدن ماه با رؤیت هلال و پایان یافتن آن با رؤیت هلال ماه بعد طول این ماه ممکن است ۲۹ روز نیز باشد.
در میان اقوام و قبایل مختلف عرب شبه جزیره عربستان نامهای مختلفی برای این ماه وجود داشت، ازجمله ناتق (مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۸۲؛ سیوطی، کتاب الشماریخ، ص۱۴)، دَیْمُر (ابوریحان بیرونی، ۱۹۲۳، ص ۶۳؛ الفواید الغرر، گ ۱۸۳ر) و زاهر (مسعودی، ج ۲، ص ۳۴۹). در دورة اسلامی، آن را رمضان المعظّم و رمضان المبارک خوانده اند (← قلقشندی، ج ۲، ص ۳۷۸؛ نیز ← لیتمان ، ص ۲۲۹). به نوشتة مرزوقی اصفهانی (ج ۱، ص ۲۸۳ـ۲۸۴)، در دورة جاهلی (که تاریخ واقعی آن به درستی معلوم نیست)، سال از ماه رمضان آغاز می شد. شاید هنگام وضع گاه شماری هجری قمری در زمان خلافت عُمَر (۱۳ـ۲۳) ــ که پیشنهاد شد در این گاه شماری، سال از ماه رمضان آغاز گردد اما پذیرفته نشد ــ به همین سنّت در دورة جاهلیت توجه شده بوده است (← مرزوقی اصفهانی، همانجا؛ طبری، ج ۲، ص ۳۸۸ـ۳۸۹؛ مسکویه، ج ۱، ص ۴۱۳؛ ابن اثیر، ج ۱، ص۱۰ـ۱۱؛ قلقشندی، ج ۶، ص ۲۴۲). اگرچه به نظر می رسد مبدأ تاریخ قراردادن هجرت پیامبر اسلام به پیش از خلافت عمر بازمی گردد (برای آگاهی بیشتر در این زمینه ← عبداللّهی، ص ۱۵ـ۲۲).
اگرچه در منابع دورة اسلامی، به احکام نجوم براساس ماههای گاه شماری هجری قمری کمتر پرداخته شده، کمابیش به بعضی داده های احکام نجومی در ماه رمضان اشاره شده است (← حسن بن بهلول، ص۲۳۰ـ۲۳۱). به نوشتة مسعودی (ج ۲، ص ۳۴۹)، روزهای نحس هر ماه قمری چهارشنبه ای است که با یکی از روزهایی که هرگونه ارتباط عددی با چهار دارند مقارن گردد. بنابر الفواید الغرر (گ۹۰ر) روز دوازدهم رمضان نحس به حساب می آمده است. خلفای فاطمی مصر (ﺣﮑ : ۲۹۷ـ۵۶۷) در غره هر ماه سال و در تمام جمعه های ماه رمضان خطابة خاصی را در مسجد ایراد می کردند (← قلقشندی، ج ۳، ص ۵۰۵ـ۵۰۸ که متن این خطبه ها را نیز براساس قرارگرفتن ترتیب جمعه ها در ماه رمضان ذکر کرده است؛ نیز ← همان، ج ۸، ص ۳۱۳ـ۳۱۴).
با توجه به وجوب روزه در ماه رمضان در دوران اسلامی، مسلمانان به جهت آداب روزه داری به آن توجه ویژه ای داشته اند. قرارگرفتن شب قدر و بحثهای مختلف دربارة زمان واقعی این شب در ماه رمضان (برای آگاهی از پاره ای از این بحثها در پاره ای متون دورة اسلامی ← الفواید الغرر، گ ۸۲پ ـ ۸۴پ؛ گنابادی، باب ۱۵، ص ] ۱۱۵[) به اهمیت این ماه افزوده است (دربارة رویدادهای مهم این ماه ← بخش ۲ : در قرآن و حدیث). ناظر به انجام فرایض روزه و نیز قرارگرفتن شبهای قدر در ماه رمضان، اشارات گوناگونی به ماه رمضان در ادب عربی شده است (برای نمونه ← بغدادی، ج ۱، ص ۱۶۴؛ برای انعکاس نکات مختلف مربوط به ماه رمضان در ادب عربی ← راغب اصفهانی، ج ۲، ص ۴۷۵ـ۴۷۷).
در ادب فارسی نیز به ماه رمضان اشاره شده است، ازجمله عید فطر در پایان رمضان (برای نمونه ← امیر معزّی، ص ۴۹۴، بیت ۱؛ قاسم انوار، ص ۲۵۵، بیت ۴۲۰۱؛ ادیب الممالک فراهانی، ص ۴۸۷، بیت ۵)، روزه داری ماه رمضان (حافظ، ج ۱، غزل ۱۶۰، بیت ۶)، قرارگرفتن شبهای قدر در این ماه (صائب تبریزی، ج ۱، ص ۲۴۹، بیت ۱۴، ج ۲، ص ۷۳۷، بیت۲۰، ج ۴، ص ۱۶۷۴، بیت ۱۳، ج ۵، ص ۲۷۴۴، بیت ۶)، و نامیدن این ماه به ماه صیام (فرخی سیستانی، ص۱۰، بیت ۱۹۶). ماه رمضان به مثلهای زبان عربی نیز راه یافته است (← میدانی، ج ۲، ص ۴۲۸). در زبان فارسی، مثل مشهور «همیشه شعبان، یک بار هم رمضان» به رفتارهایی اشاره دارد که در شخصی همیشگی بوده و در طرف مقابل یک بار پدید آمده است (← دهخدا، ج ۴، ص ۲۰۰۶ـ۲۰۰۷؛ برای دیگر مثلهای رمضان در فارسی ← ذوالفقاری، ج ۱، ص ۲۲۴، ش ۳۲۴۴، ص ۱۰۸۶، ش ۴۹۷۵۴ـ۴۹۷۵۷، ص ۱۰۹۲، ش ۵۰۰۷۴، ص ۱۱۸۵، ش ۵۵۱۹۴، ج ۲، ص ۱۹۴۲، ش ۹۶۴۴۲). از سنّتهای عربها در این ماه، که در دوره ای پس از اسلام نیز ادامه یافته، برپایی دو بازار (سوق) در این ماه بوده است: بازار عَدَن، از اول تا دهم رمضان و بازار صنعاء، از نیمة رمضان تا نیمة شوال (← مرزوقی اصفهانی، ج ۲، ص ۱۶۴ـ۱۶۵؛ نیز ← حسن بن بهلول، همانجا).
منابع: ابن اثیر؛ ابن سیده، المحکم و المحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛ همو، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمدصادق بن حسین ادیب الممالک فراهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، ]تهران [۱۳۱۲ش؛ محمدبن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۱۸ش؛ محمدبن جابر بتّانی، کتاب الزیج الصابی، اعتنی بطبعه و تصحیحه و ترجمه الی اللغة اللاتینیة و علّق حواشیه کارلو آلفونسو نالینو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هیلدسهایم ۱۹۷۷؛ عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب لباب لسان العرب، چاپ محمد نبیل طریفی، بیروت ۱۹۹۸؛ احمدبن حسین بیهقی، معرفة السنن و الآثار عن الامام ابی عبدللّه محمدبن ادریس الشافعی، چاپ سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱؛ شمس الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ش؛ حسن بن بهلول، کتاب الدلائل، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیه استانبول، مجموعة حکیم اوغلی، ش ۵۷۲، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران ۱۳۶۳ش؛ حسن ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب المثلهای فارسی، تهران ۱۳۸۸ش؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ عمر طباع، بیروت ۱۹۹۹؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج ۱۸، چاپ عبدالکریم غرباوی، کویت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر التفاسیر ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۸۱ش؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الشماریخ فی علم التاریخ، چاپ کریستیان فردریش زیبولد، لیدن ۱۴۱۲/۱۸۹۴؛ همو، المزهر فی العلوم اللّغة و انواعها، چاپ محمد احمد جادالمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ]بی تا.[؛ محمدعلی صائب تبریزی، دیوان، چاپ محمد قهرمان، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰ش؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ رضا عبداللّهی، تحقیقی در زمینه گاه شماریهای هجری قمری و مسیحی (میلادی)، تهران ۱۳۶۵ش؛ علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ش؛ الفواید الغرر و الفراید الدرر، از مؤلفی ناشناس، نسخة خطی کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ش ۶۶۷۴؛ علی بن نصیر قاسم انوار، کلیات قاسم انوار، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۷ش؛ قَلقَشندی؛ عبدالحی بن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (دربارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی ]بی جا[ ۱۲۸۲؛ لسان التنزیل، چاپ مهدی محقق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۵ش؛ مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: کلاله خاور، ۱۳۱۸ش؛ احمدبن محمد مرزوقی اصفهانی، کتاب الازمنة و الامکنة، حیدرآباد، دکن ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ مسکویه؛ محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران ۱۳۵۷ش؛ احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، مشهد ۱۳۶۶ش؛
J. Brun, Dictionarium Syriaco-Latinum, [n.p.]: Beryti Phoeniciroum, Typographia PP. SOC. Jesu, 1895; E. Littmann, "Über die Ehrennamen und Neubenennungen der islamischen Monate", Der Islam, vol. 8, (1918).
/ فرید قاسملو /
۲) در قرآن و حدیث . ماه رمضان بین شعبان و شوال واقع شده و از ریشة «ر م ض» و جمع آن رَمَضانات و أرمِضاء است. رمضان به معنی شدت گرماست، و گفته اند چون در هنگام نام گذاری ماهها، این ماه در زمان گرمی و حرارت شدید قرار گرفته بود، این نام را بر آن نهادند (←ازهری؛ جوهری؛ ابن فارِس، ذیل «رمض»). اما طبری (ذیل بقره: ۱۸۵) به نقل از مجاهدبن جِبِر (متوفی ۱۰۴) می نویسد، رمضان احتمالاً از نامهای خداست و نام گذاری آن با شدت گرما ارتباطی ندارد. برای نام گذاری این ماه وجوه معنایی دیگری را نیز برشمرده اند، مانند اینکه رمضان مأخوذ از «رَمَض الصائم» است، به معنی زمانی که درون روزه دار از شدت تشنگی داغ می شود؛ رمضان از ارماض است به معنی آتش گرفتن، زیرا گناهان در این ماه با اعمال صالح آتش می گیرد و از بین می رود؛ رمضان از رمضاء است به معنی سنگ داغ، چراکه دلها از موعظه و تفکر در باب آخرت می گدازد، مانند گداخته شدن رمل و سنگ از خورشید؛ رمضان مأخوذ است از «رمضت النصل»، آنگاه که تیغ شمشیر را بین دو سنگ به هم می کوبند تا تیز شود؛ این ماه بدین سبب رمضان نامیده شده است که در آن عربها سلاح خود را تیز می کردند تا پیش از داخل شدن در ماههای حرام در شوال جنگ کنند (← مرزوقی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۴۶؛ ابوریحان بیرونی، ص ۶۰، ۳۲۵؛ طوسی، التبیان؛ قرطبی، ذیل بقره: ۱۸۵). نام این ماه در دوران جاهلیت ناتق بود و عرب جاهلی نیز آن را بزرگ می داشتند. قوم ثمود هم به ماه رمضان دیمر می گفتند و سالشان با رمضان آغاز می شد (همانجاها).
واژة رمضان یک بار در قرآن کریم به کار رفته (← بقره : ۱۸۵)، و تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. بنابر این آیه، ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است و چون این ماه فرارسد بر هر کسی که به سن تکلیف رسیدهاست، روزه گرفتن واجب می شود (برای تفصیل این حکم ←روزه*). دربارة اینکه نزول قرآن در ماه رمضان به چه صورت بوده است، اختلاف هست. برخی نزول قرآن را در این ماه به صورت یکباره در بیت المعمور* یا در شب قدر بر آسمان دنیا دانسته اند که سپس به تدریج بر پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم نیز نازل شد. طبق نظر دیگر، آغاز نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان بوده است (← طبری، همانجا؛ کلینی، ج۲، ص۶۲۹؛ طوسی، همانجا؛ طباطبائی، ذیل بقره: ۱۸۵؛ نیز ← تنزیل*). چون بنابر آیة ۱۸۵ سورة بقره همة مکلفان باید در این ماه روزه بگیرند، دربارة روش احراز و اثبات آغاز ماه رمضان مباحث بسیاری در تفاسیر و کتابهای فقهی و نجومی آمده است (← فخررازی؛ طبرِسی؛ ذیل آیه؛ نیز ← رؤیت هلال*).
بنابر خطبة معروف پیامبراکرم در آخرین جمعة ماه شعبان، رمضان ماهی است که مردم در آن به مهمانی خداوند دعوت شده اند؛ شب قدر(←لیلةالقدر) در این ماه قراردارد و بهتر از هزار ماه است(در این باره←قدر*،سوره)؛ خدا روزه گرفتن در این ماه را واجب کرده و شب زنده داری و نمازخواندن در یک شب از شبهای این ماه را برابر با نماز هفتاد شب در ماههای دیگر قرار داده و هرکس در این ماه به قصد تقربْ کار خیر و احسان انجام داده پاداش کسی به او داده خواهد شد که یکی از واجبات خدا را انجام دهد و کسی که یکی از واجبات خدا را در این ماه انجام دهد پاداش کسی را خواهد داشت که هفتاد فریضه از فرایض خدا را انجام داده باشد. این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر بهشت خداست؛ این ماه، ماه مواسات و همدردی است؛ و ماهی است که خدا روزی بندگان مؤمنش را در آن افزون می سازد. پاداش کسی که در این ماه مؤمنی روزه دار را به افطار دعوت کند، هرچند با جرعه ای شیر یا چند دانه خرما باشد، برابر است با آزادکردن بنده و آمرزش گناهان گذشته. رمضان ماهی است که آغاز آن رحمت، میانه اش مغفرت، و پایانش اجابت دعا و رهایی از آتش دوزخ است (← کلینی، ج ۴، ص ۶۶ـ۶۷؛ ابن بابویه، ۱۴۱۲، ص ۷۱؛ برای بخشهایی از این خطبه در منابع اهل سنّت ← ابن ابی الدنیا، ص ۶۵؛ ابن شاهین، ص ۳۹؛ مقدسی، ص ۵۴). بنابر خطبه ای دیگر که علی علیه السلام از پیامبراکرم نقل کرده، رمضان ماه برکت، رحمت و آمرزش و بهترین ماه نزد خدا معرفی شده است، و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات است. در این ماه درهای بهشت گشوده و درهای دوزخ بسته است. نفسهای مؤمنان در این ماه تسبیح، خواب آنان عبادت، اعمالشان پذیرفته و دعایشان مستجاب است. پیامبر در ادامة این خطبه از مؤمنان خواسته اند که در این ماه با گرسنگی و تشنگی خود گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنند، بر فقرا و مساکین صدقه دهند، بزرگان خود را احترام کنند، برخردسالان ترحم کنند، صلة رحم نمایند، زبان خود را نگاه دارند، از آنچه خدا دیدنش را حلال نکرده چشم بپوشند و بر آنچه شنیدنش را حلال نکرده است گوش ببندند، بر یتیمان مهر بورزند، از گناهان خود توبه کنند و در وقت نماز دست به دعا بردارند. پیامبراکرم در ادامة این خطبه به استغفار، سجدة طولانی، افطاردادن به روزه داران، خوش خلقی با زیردستان، یتیم نوازی، صلةرحم، نماز مستحب، انجام دادن واجبات، صلوات و قرائت قرآن توصیه فرموده اند. ایشان همچنین در پاسخ به پرسش امامعلی، بهترین عمل در این ماه را پرهیز از محرّمات دانسته اند. بنابر این روایت، پیامبر در پایان این خطبه می گریند و در پاسخ به پرسش علی علیه السلام از سبب گریه، شهادت آن حضرت را به هنگام نماز در این ماه به دست نگونبختترین مردمان، سبب گریه خود ذکر می کنند (← ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۱۵۴ـ۱۵۵؛ همو، ۱۴۱۲، ص ۷۸ـ۷۹).
بنابر احادیث، هرچیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است (← کلینی، ج ۲، ص ۶۳۰)، ماه رمضان را حق و حرمتی است که در هیچ یک از ماههای دیگر نیست (همان، ج ۲، ص ۶۱۷)، رمضان سرور ماههاست، در این ماه درهای آتش (جهنم) بسته و درهای بهشت باز می شود (ابن ابی الدنیا، ص ۳۷، ۴۰، ۶۱؛ کلینی، ج ۴، ص ۶۷؛ ابن شاهین، ص ۳۴ـ۳۶؛ مقدسی، ص ۴۲) و کسی که در این ماه خداوند او را نیامرزد، امید به آمرزیده شدن در روز عرفه داشته باشد (کلینی، ج ۴، ص ۶۶).در حدیثی، پیامبراکرم فرموده اند اگر امت من اهمیت ماه رمضان را می دانستند آرزو می کردند که سراسر سال رمضان باشد (← ابن ابی الدنیا، ص ۴۹؛ مقدسی، ص ۴۴). طبق حدیثی دیگر، بهشت در آغاز سال تا ابتدای سال بعد برای رمضان زینت می شود (← ابن ابی الدنیا، ص ۴۹؛ ابن شاهین، ص ۳۶؛ ابن طاووس، ج ۱، ص ۲۴). خداوند در هر روز از روزهای ماه رمضان عده ای را از آتش جهنم آزاد می کند و دعای هر مسلمانی مستجاب می شود (ابن شاهین، ص ۳۴؛ نیز ← ابن بابویه، ۱۴۱۲، ص ۷۴). در احادیث تأکید شده است براینکه به سبب عظمت این ماه نباید کلمه رمضان را بدون ذکر «شهر» (ماه) در آغاز آن به کار برد. همچنین نباید گفت رمضان رفت یا آمد، زیرا رمضان اسمی از اسماءاللّه است که نه می آید و نه می رود و زایل شدنی نیست (← کلینی، ج ۴، ص ۶۹ـ۷۰؛ ابن بابویه، ۱۳۶۱ش، ص ۳۱۵؛ فخررازی، ذیل بقره: ۱۸۵؛ قس نسائی، ج ۴، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛ نیز ← مجلسی، ج ۶، ص ۶۴۶ـ۶۴۷). در حدیثی دیگر آمده است، اگر کسی نام این ماه را بدون ذکر شهر در آغاز آن بگوید باید صدقه و کفاره بدهد (← ابن طاووس، ج ۱، ص ۲۹؛ حرّعاملی، ج ۱۰، ص ۳۲۰).بنابر احادیث امامان شیعه، اولین ماه سال ماه رمضان است و محرّم تنها بدین دلیل در آغاز سال قرار گرفته که سال هجری بر آن بنا شدهاست (کلینی، ج ۴، ص ۶۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۵۳۹، ۷۹۷؛ نیز ← ابن طاووس، ج ۱، ص ۳۲، که ماه رمضان را اولین ماه سال در عبادات و محرّم را اولین ماه سال در تاریخ و امور دیگر دانسته است)؛ بدین جهت، شیخ طوسی نیز در کتاب خود مصباح المتهجّد، ص ۷۹۷) ماه رمضان را بر دیگر ماهها مقدّم داشته است و همین سنّت در برخی کتب ادعیه شیعی، رعایت شده است (← ابن طاووس، ج ۱، ص ۲۳؛ قمی سبزواری، ص ۵۱).
مهم ترین اعمال این ماه، روزه گرفتن است (← روزه*). گفته شده است، نخست حضرت نوح بود که پس از خروج از کشتی، در ماه رمضان روزه گرفت (قرطبی، ذیل بقره: ۱۸۵). به گفتة فخررازی (ذیل بقره: ۱۸۵)، شاید خداوند به این دلیل روزه را، که از اعمال عبادی عظیم است، به این ماه اختصاص داده که قرآن، که عظیم ترین آیات ربوبی است، در این ماه نازل شده است. بنابر حدیثی از امام صادق علیه السلام، سفر در ماه رمضان جز برای حج یا عمره یا جلوگیری از تلف مال جایز نیست (← عیاشی، ج ۱، ص ۸۰ ـ۸۱ ؛ طباطبائی، ذیل بقره: ۱۸۵). زکات فطره نیز بر هر مسلمانی، که این ماه را درک کند، واجب است (کلینی، ج ۳، ص ۵۲۵؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۶۵؛ نیز ← زکات *).
پیامبراکرم بر تلاوت قرآن در این ماه تأکید کرده اند (ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۱۵۴). بنابر روایتی از امام صادق در پاسخ به پرسشی دربارة کیفیت ختم قرآن در این ماه که آیا باید در یک شب قرآن را ختم کرد یا در دو شب یا سه شب، ختم قرآن در سه شب ماه رمضان همراه با قرائت، ترتیل و تدبر در آیات توصیه شده است (← کلینی، ج ۲، ص ۶۱۷). در روایتی دیگر، ختم قرآن در این ماه منوط به توانایی افراد شده است (همان، ج ۲، ص ۶۱۸ـ۶۱۹؛ نیز ← ختم قرآن*). افزون براین، به شب زنده داری و عبادت و نمازخواندن در شبهای این ماه مخصوصاً در ده شب آخر آن بسیار سفارش شده است (دارمی، ج ۲، ص ۲۶ـ۲۷؛ ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲۰ـ۴۲۱، ۵۶۲ـ۵۶۳). بنابر حدیثی، قرآن در شب اول این ماه نازل شده است، پس باید با تلاوت قرآن به استقبال این ماه رفت (← کلینی، ج ۴، ص ۶۶). در احادیث، ثواب نماز مؤمنانه در شبهای ماه مبارک رمضان آمرزش گناهان ذکر شده است (← ابن ابی الدنیا، ص ۳۴؛ مقدسی، ص ۴۲ـ۴۳). برای صدقه در این ماه نیز ثواب زیادی نقل شده است (ابن ابی الدنیا، ص ۵۲) و تسبیح در ماه رمضان از تسبیح در دیگر ماهها برتر دانسته شده است (ابن ابی الدنیا، ص ۵۱؛ مقدسی، ص ۵۲). به اعتکاف در ده روز آخر این ماه نیز بسیار سفارش شده است، چنان که پیامبراکرم خود در این ماه اعتکاف می کردند. مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد کوفه از جمله مکانهایی اند که برای اعتکاف در آنها فضیلت بیشتری روایت شدهاست(← ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۶۴ـ۵۶۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۳۵). از آنجا که بنابر احادیث، شب قدر در این ماه واقع شده و قلب ماه رمضان شب قدر دانسته شده، به شب زنده داری و دعا و مذاکره علمی در این شب بسیار توصیه شده است (← کلینی، ج ۴، ص ۶۶؛ ابن طاووس، ج ۱، ص ۳۱؛ نیز ← لیلة القدر*).
از هنگام رؤیت هلال رمضان تا پایان این ماه و رؤیت هلال شوال، که شب عید فطر است، اعمال و ادعیه و نمازهای مستحبی زیادی در احادیث نقل شده است. برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از: دعا در هنگام رؤیت هلال رمضان (← ابن ابی الدنیا، ص ۴۶؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۵۴۰ـ۵۴۲)؛ دعای روز اول ماه رمضان (طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۰۴ـ۶۱۰)، دعایی برای هر روز این ماه و دعاها و تسبیحاتی برای روزهای این ماه (همان، ص ۶۱۰ـ۶۲۵)، نمازهای مستحبی و دعاها و اذکار مختلف بعد از هر نماز در شب و روز این ماه (همان، ص ۵۴۲ـ۵۷۷)، دعای افتتاح که در هر شب این ماه خواندن آن سفارش شدهاست (همان، ص ۵۷۷ـ۵۸۲)، دعای سحرهای ماه رمضان که ابوحمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام روایت کرده و دعای سحرهای ماه مبارک رمضان یا دعای مباهله که امام رضا از امام باقر علیهماالسلام روایت کرده اند (همان، ص ۵۸۲ـ۶۰۴، ۷۶۰ـ۷۶۳؛ ابن طاووس، ج ۱، ص ۱۷۵ـ۱۷۷، ۲۱۸ـ۲۲۱)، احیا و شب زنده داری و خواندن صد رکعت نماز مستحبی در شب بیست ویکم و بیست وسوم این ماه (ابن بابویه، ۱۴۱۲، ص ۱۳۸)، دعا در هنگام افطار و دعایی برای هر شب این ماه (طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۲۵ـ ۶۲۶)، ده دعا برای هر شب از دهة آخر این ماه (همان، ص ۶۲۸ـ۶۳۵)، دعا در وداع با ماه رمضان (همان، ص ۶۳۶ـ ۶۴۸) و دعاها و اعمال برای شب و روز عید فطر (همان، ص ۶۴۸ـ۶۶۲؛ برای ترجمه ای کهن به فارسی از برخی ادعیة ماه رمضان ← قمی سبزواری، ص ۱۸۵ـ۱۹۲).
حوادث و وقایعی نیز در این ماه رخ داده است که عبارت اند از: پوشیدن لباس سبز از سوی مأمون در هفتم رمضان (← ابوریحان بیرونی، ص ۳۳۲)، وفات حضرت خدیجه در دهم ماه رمضان (همانجا)، ولادت امام حسن مجتبی علیه السلام در رمضان سال دوم هجری بنابه روایتی (کلینی، ج ۱، ص ۴۶۱)، وقوع غزوه بدر در هفدهم رمضان (ابوریحان بیرونی، همانجا)، ضربت خوردن و سپس شهادت امام علی در شب نوزدهم و بیست ویکم این ماه (کلینی، ج ۱، ص ۴۵۲؛ قس ابوریحان بیرونی، همانجا، که واقعة ضربت خوردن امام علی را در هفدهم این ماه ذکر کرده است)، و غرق شدن فرعون در روز بیست وسوم رمضان (ابوریحان بیرونی، ص ۳۳۱). بنابر برخی روایات نیز، ولادت امام جواد در رمضان سال ۱۹۵ (← کلینی، ج ۱، ص ۴۹۲) و ولادت امام حسن عسکری در رمضان سال ۲۳۲ (همان، ج ۱، ص ۵۰۳) رخ داده است. همچنین بنابر حدیثی از پیامبراکرم، صُحُف ابراهیم در شب اول ماه رمضان، تورات در ششم ماه رمضان، انجیل در شب سیزدهم، زبور در هجدهم ماه رمضان و قرآن در بیست وسوم ماه رمضان نازل شده است (← عیاشی، ج ۱، ص ۸۰؛ کلینی، ج ۲، ص ۶۲۹).
دربارة فضیلت و اهمیت ماه رمضان افزون براختصاص یافتن ابوابی به آن در برخی کتابهای حدیثی شیعه و اهل سنّت (← دارمی، ج ۲، ص ۲۶ـ۲۷؛ ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۲۶ـ۵۲۷؛ کلینی، ج ۴، ص ۶۵ـ۶۹؛ ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۹۴ـ۱۰۰)، کتابهای مستقلی نیز نوشته شده که البته از برخی از آنها فقط نامی باقی مانده است. برای نمونه ابوالحسن نصربن عامر سِنجاری کتابی با نام کتاب فضائل شهر رمضان داشته است (← نجاشی، ص ۴۲۸)، ابن ابی منصور بغدادی (متوفی ۳۵۲) و ابومختاربن محمود زاهدی (متوفی ۶۵۸) هریک کتابی با نام فضائل شهر رمضان داشته اند (← حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۴۴۶؛ بغدادی، ج ۱، ستون ۶۸۰) و تقی الدین عبدالغنی بن عبدالواحد جمّاعیلی مَقدِسی (متوفی ۶۰۰) در کتابی به نام فضائل رمضان به شرح فضائل این ماه پرداخته است. همچنین ابن بابویه (متوفی ۳۸۱) بخشی از کتاب فضائل الاشهُر الثلاثة (ص ۷۱ـ۱۴۴) را به فضائل ماه رمضان اختصاص داده و ابن رجب (متوفی ۷۹۵) در بخشی از کتاب لطائف المعارف (ص ۱۶۸ـ۲۴۶) به اهمیت و فضیلت رمضان و وظایف مسلمان در آن پرداخته است. در برخی امثال عربی اشاراتی به ماه رمضان دیده می شود، برای نمونه به کسی که دچار خلط شود می گویند: «یَدْخُلُ شعبان فی رمضان» (← میدانی، ج ۲، ص ۳۹۴).
منابع : ابن ابی الدنیا، فضائل رمضان، چاپ عبداللّه بن حمد منصور، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ همو، فضائل الاشهر الثلاثة، چاپ غلام رضا عرفانیان، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ همو، کتاب مَن لایَحْضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۳؛ همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛ ابن رجب، لطائف المعارف فیما لمواسم العام من الوظائف، قاهره ] ۲۰۰۶[؛ ابن شاهین، کتاب فضائل شهر رمضان، چاپ سمیربن امین زهیری، زرقاء، اردن ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومیاصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛ ابن فارِس؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ]قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴[، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابوریحان بیرونی؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، علّق علیها عمر سلامی و عبدالکریم حامد، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛ اسماعیل بغدادی، هدایة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵؛ اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاجاللغة و صحاحالعربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷؛ حاجی خلیفه؛ حرّعاملی؛ عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، دمشق ۱۳۴۹؛ طباطبائی؛ طبرِسی؛ طبری، جامع؛ طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران ]بی تا.[؛ محمدبن عمر فخررازی، تفسیر الفخرالرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ علی بن محمد قمی سبزواری، ذخیرة الآخرة، همراه با کهن ترین ترجمه از ادعیة شیعه، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۳ش؛ کلینی (بیروت)؛ محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۶، قم ۱۳۷۵ش؛ احمدبن محمد مرزوقی اصفهانی، الازمنة و الامکنة، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی، فضائل رمضان، چاپ عمار سعید تمالت، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ احمدبن محمد میدانی ، مجمع الامثال، مشهد۱۳۶۶؛ نجاشی؛ احمدبن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال الدین سیوطی، بیروت ۱۳۴۸/۱۹۳۰.
/ محسن معینی/
۳) آداب و رسوم. رفتارهای اجتماعی و دینی و جشنی رمضان، متنوع و گسترده اند، و اغلب در بافتار عمومی رفتارهای جشنی اسلامی صورت می گیرند. از جمله، رفتارهایی که در استقبال رمضان صورت می گیرد و آداب و رسوم رایج آن بسیار شبیه رفتارهای جشنی (← جشن*، بخش ۴، قسمت ج، رفتارهای جشنی) در اعیاد دیگر سال است. مثلا، از نیمه های شعبان و چند روز مانده به رمضان به نظافت و آراستن خانه ها و اماکن عمومی به ویژه مساجد و زیارتگاهها می پرداخته اند. در دوره فاطمیان، قضات مصر سه روز مانده به رمضان به مساجد و آرامگاهها سر می زدند تا بر تهیه مایحتاج آنها برای ایام روزه داری نظارت کنند (← مَقریزی، ج ۲، ص ۵۹۴). سنّت خانه تکانی پیش از رمضان بین طبقات مختلف مردم رواج داشته و غیر از خانه ها، محله ها و بازارها و تکیه ها و مساجد را شامل می شده است (وکیلیان، ج ۱، ص ۱۵ـ۱۸). معمولا مایحتاج و خوراکیهای مصرفی در طول ماه نیز از قبل تهیه می شد. این مواد و خوراکیها در مناطق و اقلیمهای مختلف با هم تفاوت داشتند، ولی به طور کلی شامل برنج، روغن، حبوبات به ویژه عدس، خرما، مغز گردو و بادام، کشمش، تخم مرغ و چای و قند و شکر و انواع نان و شیرینی و مربا می شدند (همان، ج ۱، ص ۲۱ـ۲۴؛ حجیّه، ص ۱۰۰؛ سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۴؛ برای غذاهای رمضان ← ادامه مقاله). یکی دیگر از سنّتهای استقبال رمضان این بود که افرادی که به سببی از هم کدورت داشتند بیش از فرارسیدن ماه رمضان با هم آشتی می کردند (وکیلیان، ج ۱، ص ۲۴). همچنین، برای بیان اصول و عقاید و احکام شرعی خاص این ماه، مبّلغان مذهبی به شهرها و آبادیها اعزام می شدند (همان، ج ۱، ص ۲۴ـ۲۶).
مراسمی نیز تحت عنوان «کلوخ اندازان» در روز آخر ماه شعبان یا چند روز مانده به رمضان برگزار می شده است که در آن، مردم در خانه های بزرگ ترها یا باغها و تفرجگاههای اطراف دور هم جمع می شدند و به شادی و سرور می پرداختند. خوراکیهای این روز مخصوص بوده است (← صاعدی شیرازی، ص ۱۰۳؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۲۷ـ۳۳؛ شهری باف، ج ۳، ص ۳۰۵ـ۳۰۷). نمونه دیگری از رفتارهای مردم در استقبال از رمضان، روزه پیشباز/ پیشواز روزهای اول، وسط و آخر ماه رجب و شعبان بوده است. بعضیها هم یک تا سه روز قبل از رمضان، به عنوان پیشباز رمضان روزه می گیرند (← شهری باف، ج ۳، ص ۳۰۵؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۳۳ـ۳۴).
رمضان با اعلام رؤیت هلال* شروع می شود که مجموعه ای از آداب و رسوم عامیانه نیز حول آن شکل گرفته است (← رؤیت هلال*، بخش : ).
پس از اعلان عمومی رؤیت هلال، مساجد و خیابانها و محلات و مراکز حکومتی چراغانی و آذین بندی می شدند و جشنهای مخصوص آغاز رمضان با اقامه اذان و نماز و تلاوت قرآن، ضرب طبلها و دهلها آغاز می شد (← ابن بطوطه، ج ۱، ص ۱۷۸؛ سامرائی، ص ۱۳، ۱۵، ۱۷؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۳۹؛ برای برخی از آداب و رسوم و نیز جشنهای ویژه آغاز رمضان چون رکوب خلیفه با لباس و هیئتی خاص، قربانی کردن گوسفند و تقسیم گوشت آن میان نزدیکان و زیارت آرامگاهها و مقابر ← قلقشندی، ج ۳، ص ۵۰۵ـ۵۰۶؛ حسن عبدالوهاب، ص ۱۷ـ۱۸؛ سامرائی، ص ۹۵؛ پورکریم، ص ۲۸؛ عناصری، ص ۷۹).
حلول ماه رمضان فرصت مناسبی بود تا مردم، به ویژه ادبا و شعرا، پیامهای تبریک برای یکدیگر در قالبهای نظم و نثر ارسال کنند (برای نمونه ← ثعالبی، ج ۳، ص ۲۷۹؛ نیز ← سامرائی، ص ۱۷ـ۲۱). اشکال و نمونه های دیگری از این تبریکها وجود داشته است. مثلا، به گفته مقریزی (ج ۲، ص ۵۹۴ـ۵۹۵)، خلفای فاطمی در اول رمضان برای همه امرا و صاحب منصبان و نیز افراد خانواده آنها ظرف حلوایی می فرستادند که در وسط آن کیسه ای پر از طلا بود و به «غُرَّه رمضان» معروف بود. اعلام وقت سحر و بیدارکردن مردم برای سحری، باتوجه به وسعت و جمعیت شهرها به شیوه های گوناگون صورت می گرفت. اغلب، مؤذنان و جارچیان در چند نوبت از فراز مناره ها یا با دورزدن در کوچه ها و خیابانها، با صدای بلند مردم را بیدار می کردند و نیز نزدیک شدن زمان اذان را هشدار می دادند (← کندی، ص ۲۰۱؛ حسن عبدالوهاب، ص ۴۷ـ۴۹). منادیان گاه با خواندن ابیات و ترانه هایی مردم را به خوردن سحری یا امساک دعوت می کردند (← حجیّه، ص ۱۰۱؛ سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۶ـ۲۵۷؛ مؤید محسنی، ص ۲۹۴ـ۲۹۵). برافروختن فانوس بر بالای مناره ها از دیگر راههای رایج برای آگاهانیدن مردم از زمان سحر بود. روشن بودن فانوسها نشانه این بود که هنوز زمان اذان فرانرسیده است و می توان خورد و آشامید و خاموش شدن آنها از پایان وقت سحری خبر می داد (← ابن بطوطه، ج ۱، ص ۱۷۹؛ ابن جبیر، ص ۱۶۹ـ۱۷۰). نواختن طبل و شیپور (← حجیّه، ص ۱۰۰؛ سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۶؛ احمد امین، ذیل «المسحراتی»؛ مؤید محسنی، ص ۲۹۴)، کوبیدن درِ خانه ها (حسن عبدالوهاب، ص ۵۰)، شلیک توپ (ویلز ، ۱۳۶۸ش، ص ۳۲۷؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۵۲) و زدن بوق حمامها (وکیلیان، ج ۱، ص ۵۱) از دیگر شیوه های اعلام وقت سحر در سرزمینهای مختلف بوده است.
روشهای قدیمی که برای آگاهی از وقت شرعی غروب و زمان افطار و گشودن روزه استفاده می شده تقریبآ همان روشهای اعلام وقت سحر بوده که با پیشرفت ابزارها و وسایل اطلاع رسانی هر دوره، تغییر کرده و جای خود را به ابزارهای الکترونیکی و وسایل مجهز خبررسانی همچون رادیو و تلویزیون یا پخش اذان از بلندگوهای مساجد داده است. استفاده از علائم طبیعی همچون: پرواز نوعی گنجشک هنگام غروب، نشانه گذاری خطوط ایجاد شده در آسمان نزدیک غروب خورشید معروف به «سرخیها» یا «حمراهای کناره آسمان» نزد عامه مردم که قصه ها و افسانه های خاص خود را داشته اند (← همان، ج ۱، ص ۷۷ـ۷۸)، کاملا منسوخ شده است.
یکی از موضوعات قابل توجه در ماه رمضان، سفره ها و مهمانیهای سحری و افطاری است. تقریبآ در همه ادوار اسلامی این رسم رایج بوده که امرا و خلفا و همچنین کسانی که نذوراتی داشتند، در مساجد یا مکانهایی خاص، سفره های افطاری و گاه سحری می گسترده اند (← یعقوبی، ج ۲، ص ۲۹۱؛ ابن طُوَیر، ص ۲۱۱ـ۲۱۲؛ قلقشندی، ج ۳، ص ۵۲۳)، به همین دلیل، در برخی از مساجد آشپزخانه هایی برای پخت غذا در ماه رمضان وجود داشت (← ازدی، ص ۲۴۸) یا برخی از فرمانروایان در آغاز رمضان، مکانهایی را برای تهیه غذاهای افطاری و سحری درنظر می گرفتند (← سیوطی، ج ۲، ص ۹۶). در مصرِ دوره فاطمی، «دارالفطرة» مکانی بود که در آنجا، انواع غذاها و شیرینیها و نیز ارزاق و مایحتاج موردنیاز مردم در ماه رمضان فراهم و میان مردم تقسیم می شد (← ابن طویر، ص ۱۴۳ـ۱۴۶؛ قلقشندی، ج ۳، ص ۵۲۴ـ۵۲۵). ابن طُوَیر (ص ۲۱۲) مبلغی را که برای سفره های ماه رمضان، در این دوره هزینه می شد، سه هزار دینار ذکر کرده است.
قائل بودن به ثواب بسیار در افطاری دادن طبق توصیه های مؤکد دینی و باور عمومی مبنی بر اینکه با این عمل ثواب روزه مهمانان به میزبان نیز می رسد، باعث می شد که بسیاری از اغنیا و مردمی که توانایی مالی بیشتر داشتند افطاری بدهند (← ویلز، ۱۳۶۸ش، ص ۳۲۸؛ همو، ۱۳۶۳ش، ص ۲۵۹؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۷۹ـ۸۱). ابن بطوطه در سفر به دمشق (ج ۱، ص ۱۲۰ـ ۱۲۱)، از امرا و قضات و بزرگانی یاد می کند که گروه کثیری از مردم را برای سفره های افطاری دعوت می کردند، چنان که هیچ فردی در شبهای رمضان به تنهایی افطار نمی کرد.
بنابر توصیه احادیث پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم، در گشودن روزه و خوردن «فَطور» عجله می شود و بسیاری پیش از گزاردن نماز مغرب افطار می کنند (برای نمونه هایی از احادیث در تعجیل افطار ← ابوداوود، ج ۲، ص ۷۶۳ـ۷۶۴؛ نَوَوی، ج ۶، ص ۴۰۵ـ۴۰۶). در برخی از مناطق به فردی که موفق نمی شد در زمان مقرر روزه خود را بگشاید، گفته می شد «روزه جهودی شد» یا «روزه از کف رفت» (برای نمونه این اصطلاح در سیرجان ← مؤید محسنی، ص ۲۹۷). بنابر سنّت نبوی، اغلب با خرما افطار می کنند (برای نمونه ای از سفارشهای پیامبر درباره افطار به خرما ← کلینی، ج ۴، ص ۱۵۳؛ ابوداوود، ج ۲، ص ۷۶۴) و اعتقاد بر آن است که افطار با خرما ثواب فراوان دارد (← شهری باف، ج ۳، ص ۲۹۱؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۷۹).
خوراکیهای مخصوص رمضان غذاهای متنوعی است و گرایش به نوع خاصی از غذاها متأثر از شرایط اقلیمی هر منطقه و فصل در این ماه است. غذای افطار در بیشتر مناطق سبک و ساده بوده، و معمولا از خوردن غذاهای پرحجم و سنگین پرهیز می شده است. خوراکیهای رایج افطار در یک جمع بندی کلی، افزون بر خرما عبارت اند از: نمک، نان جو و انواع دیگر نان، شیر، آب جوش، نبات داغ، چای شیرین، انواع حلوا، برخی شیرینیها، مواد لبنی، سبزیجات، شله زرد، شیربرنج، انواع آش و شوربا و غذاهای محتوی حبوبات مخصوصآ عدس و انواع بلغور (← وکیلیان، ج ۱، ص ۷۹ـ۸۰). انواع حلوا از خوردنیهای رایج و معروف رمضان است که تقریبآ در همه مناطق دیده می شود، ازجمله حلوای آرد گندم و حلوای نشاسته (در کربلا ← سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۷)، حلوای خرما (در جهرم ← وکیلیان، ج ۱، ص ۱۸۵)، حلوای شیر (در اصطهبانات ← همان، ج ۱، ص ۱۸۸)، حلوای نشاسته (در رفسنجان ← همان، ج ۱، ص ۱۹۷ـ۱۹۸)، حلوایی موسوم به حلوای رمضان (در لبنان ← لحدخاطر، ج ۱، ص ۱۷۳)، حلوای شیر و حلوای نان (← وکیلیان، ج ۱، ص ۱۸۷ـ۱۸۹؛ برای برخی از شیرینیهای ویژه رمضان چون زولبیا و بامیه، کنّافه و قطیفه در ایران و نیز در برخی از سرزمینهای عربی ← مؤید محسنی، همانجا؛ حجیّه، ص ۱۰۲؛ سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۵؛ حسن عبدالوهاب، ص ۶۵ـ۷۳).
آشهای رمضان متنوع بوده که گاهی در برخی مناسبتهای این ماه، نامی خاص می گرفته است (برای نامها و مناسبتهای مختلف ← وکیلیان، ج ۱، ص ۱۸۰ـ۱۸۲؛ شهری باف، ج ۳، ص ۳۵۵ـ ۳۵۶). در بسیاری از مناطق، پرهیزها و ملاحظات غذایی برای این ماه قائل می شدند. مثلا، چون طبیعت روزه را سرد می دانستند، از غذاهای نفاخ کمتر استفاده می کردند و هنگام افطار قبل از صرف غذا، دم کرده بابونه یا خاکشیر با نبات می خوردند (مؤید محسنی، همانجا). همچنین از خوردن غذاهای چرب و شور به ویژه در سحر برای جلوگیری از تشنگی پرهیز می کردند (همانجا؛ علاوه بر غذاهای یادشده، برای فهرستی از غذاهای افطاری مثل دلمه، انواع کباب*، انواع کوفته که در سوریه و عراق نوعی از آن را «کبّه» می خوانند و بسیاری غذاهای دیگر ← سلمان هادی طعمه، ص ۲۵۷؛ شهری باف، ج ۳، ص ۳۵۳ـ۳۵۷؛ حجیّه، ص ۱۰۱ـ۱۰۲). غذای سحری بیشتر مردم پختنی و گرم بود که شامل انواع آبگوشت، خورش، کباب، کوکو، برنج و غذاهای متنوع دیگر می شد (← شهری باف، ج ۳، ص ۳۱۹ـ۳۲۸).
وضعیت کسب و کار در ماه رمضان رونق همیشگی را نداشته و تفاوت بسیاری با ماههای دیگر سال داشته است. دسته ای از مشاغل و اصناف که به نحوی تهیه مایحتاج روزانه این ماه وابسته به آنها بود، با اینکه عصرها و شبها به فعالیت مشغول می شدند، عملا کارشان سنگین تر و پررونق تر بود. مشاغلی همچون کشاورزی، آهنگری، خیاطی، نجاری، صحافی و از این دست، یک وقته می شدند و معمولا تا ظهر یا پاسی از ظهر گذشته ادامه پیدا می کردند. در مقابل، کار بقالیها، قصابیها، نانواییها و قنادیها بیشتر بود و معمولا مراجعان بیشتری داشتند (← کوهن ، ص ۳۳، ۱۵۶؛ آدامز ، ص ۲۹۵ـ۲۹۶).
در ماه رمضان میزان اعمال شرورانه و فساد بسیار کاهش می یافت و مردم در حفظ حقوق یکدیگر توجه بیشتری می کردند. برای نمونه، در بقالیها و خواربارفروشیها، سنگهای کم وزن و ترازوهای سرک دار جای خود را به سنگهای تمام وزن و ترازوهای دقیق و حساس می داد (شهری باف، ج ۳، ص ۲۹۳)، کیفیت نان و گوشت به بهترین حد ممکن می رسید (← همان، ج ۳، ص ۲۹۶ـ۲۹۸) و قیمتها تنزل می یافت یا ثابت می ماند (← کوهن، ص ۱۸؛ شهری باف، ج ۳، ص ۲۹۳).
آیینها و مراسم خاص رمضان به دلیل رهیافتهای مذهبی و توصیه های اکید دینی مبنی بر تنعم از رحمتهای الهی و منزلت و برتری یک شب از این ماه به ماههای دیگر، اهمیت و حساسیت فوق العاده ای داشته، چنان که در مناطق مختلف سرزمینهای اسلامی، شرکت در هر یک از این رسوم و سنن به معنای بهره برداری از خوان گسترده الهی بوده است.
در ماه رمضان، در اغلب مساجد، تکایا و خانه های مردم مجالس ختم قرآن بر پا می شد (← لحدخاطر، ج ۱، ص ۱۷۱؛ لین ، ص ۴۸۲). خواندن کل قرآن در طول این ماه به منظور استفاده از برکات و ثواب آن و شادی روح اموات نزد عامه مسلمانان بسیار ارجمند و از توصیه های مؤکد بود (برای گزارشهایی از مراسم ختم قرآن در این ماه در مکه ← ابن جبیر، ص ۱۷۵؛ ابن بطوطه، ج ۱، ص ۱۷۸ـ۱۸۰). باورهایی در میان مردم درباره قرائت قرآن در این ماه رایج بوده است، مثلا، قرائت برخی سوره ها همچون توحید، بیّنه، یاسین، یوسف، الرحمن ثواب ختم قرآن داشت یا منجر به برآورده شدن حاجتها می شد. همچنین، در مراسم ختم قرآن، خواندن سوره توحید سهم هر شخصی می شد، معتقد بودند به زیارت حج یا بارگاه یکی از معصومین مشرف خواهد شد و گاه می بایست وی به حاضران نقل و شیرینی دهد (وکیلیان، ج ۱، ص ۷۰؛ برای نمونه های دیگری از باورهای عامیانه مردم درباره خواندن برخی سوره ها در مجالس ختم قرآن ← همان، ج ۱، ص ۷۰ـ۷۲). گاه نیز با در نظر گرفتن نوبت افراد در قرائت سوره ها، بر سر نشستن در جایی خاص مشاجره در می گرفت (رضائی، ص ۴۹۳).
رسم سحرخوانی و مناجات خوانی و ریزه خوانی در شبها و سحرهای رمضان از دیرباز مورد توجه بوده و تقریبآ در اغلب مناطق از دو سه ساعت پیش از اذان صبح شروع می شده است. در ایران پس از رواج تشیع، سحرخوانی یکی از ارکان اصلی در آداب مذهبی شد (نصری اشرفی، ج ۳، ص ۱۳۰). مضامین مناجاتها را غالبآ سوره های قرآن و ادعیه مختلف و مطالبی در نعت حضرت رسول و ائمه اطهار و گاه اشعاری از صوفیه و بزرگان و نیز اشعار و ترانه های محلی تشکیل می داده است (← شهری باف، ج ۳، ص ۳۱۳؛ نصری اشرفی، ج ۳، ص ۱۲۸؛ وکیلیان، ج ۱، ص ۵۳ـ۵۴).
مناجات خوانها غالبآ افرادی خوش صدا بودند که بر فراز مساجد و بامهای منازل و بلندیها مناجات می کردند. سلاطین و رجال صفوی و قاجار، افراد خوش صدا و آشنا به رموز موسیقی را در دستگاه خود برای گفتن اذان و مناجات نگه می داشتند و به آنان مقرری می دادند (مشحون، ص ۲۳). در مساجد بزرگ نیز غالبآ مؤذنان خوش آواز، مناجاتهای شبهای رمضان را به صورت فردی یا دسته جمعی می خواندند (همان، ص ۲۵؛ جاوید، ص ۲۹ـ۳۰). مناجات خوانان با استفاده از موسیقی مقامی هر منطقه، به جنبه های زیبایی شناسانه و تأثیرگذار و استغاثه آمیز و همچنین مناسبتیِ الحانِ مناجاتها توجه داشتند. گاه، اهل فن به قضاوت درباره جنبه های هنری این مناجاتها می پرداختند که باعث ایجاد رقابت بین مناجات خوانها می شد (مشحون، همانجا؛ نصری اشرفی، ج ۳، ص ۱۲۸، ۱۳۱).
این مناجاتها غوغا و هیاهویی در سحرگاهان ایجاد می کرد و گاه شهرها یکپارچه بانگ و فریاد می شدند (← شهری باف، همانجا).
منابع : ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، چاپ محمد عبدمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲؛ ابن طُوَیر، نزهة المُقْلَتین فی اخبارالدولتین، چاپ ایمن فؤاد سید، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ احمد امین، قاموس العادات و التقالید و التعابیر المصریة، قاهره ۱۹۵۳؛ یزیدبن محمد ازدی، تاریخ الموصل، چاپ علی حبیبه، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛ هوشنگ پورکریم، «ترکمنهای ایران(۲)»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۵۰ (آذر ۱۳۴۵)؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ هوشنگ جاوید، موسیقی رمضان در ایران، تهران ۱۳۸۳ش؛ عزیز جاسم حجیه، بغدادیات: تصویرللحیاة الاجتماعیة والعادات البغدادیة خلال مائة عام، بغداد ۱۹۶۷؛ حسن عبدالوهاب، رمضان، ]قاهره[ ۱۹۸۶؛ جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش؛ محمد سامرائی، رمضان فی الحضارة العربیة الاسلامیة، دمشق ۲۰۰۲؛ سلمان هادی طعمه، کربلاء فی الذاکرة، بغداد ۱۹۸۸؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ]قاهره[ ۱۳۸۷؛ جعفر شهری باف، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ش؛ احمدبن عبداللّه صاعدی شیرازی، حدیقة السلاطین قطبشاهی، چاپ علی اصغر بلگرامی، حیدرآباد، دکن ۱۹۶۱؛ جابر عناصری، «رمضان، در فرهنگ مردم اردبیل»، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال ۳، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۳)؛ قلقشندی؛ کلینی (بیروت)؛ محمدبن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، چاپ رفن گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد ]بی تا.[؛ لحدخاطر، العادات و التقالیدللبنانیة، بیروت ۲۰۰۲؛ حسن مشحون، موسیقی مذهبی و نقش آن در حفظ و اشاعه موسیقی ملی ایران، شیراز ۱۳۵۰ش؛ احمدبن علی مَقریزی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۲۲ـ۱۴۲۵/ ۲۰۰۲ـ۲۰۰۴؛ مهری مؤید محسنی، فرهنگ عامیانه سیرجان، کرمان ۱۳۸۱ش؛ جهانگیر نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، تهران ۱۳۸۳ش؛ یحیی بن شرف نَوَوی، کتاب المجموع: شرح المُهَذّب للشیرازی، چاپ محمد نجیب مطیعی، جده ]بی تا.[؛ احمد وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ش؛ چارلز جیمز ویلز، ایران در یک قرن پیش: سفرنامه دکتر ویلز، ترجمه غلامحسین قراگوزلو، ]تهران [۱۳۶۸ش؛ همو، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سید عبداللّه، چاپ جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران ۱۳۶۳ش؛ یعقوبی، تاریخ؛
Isaac Adams, Persia by a Persian: personal experiences, manners, customs, habits, religious and social life in Persia, [Chicago] 1900; Amnon Cohen, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden 2001; Edward William Lane, An account of the manners and customs of the modern Egyptians, London 1986.
/ فاطمه رحیمی /