بیتالاحزان (بیتالحزن)، به معنای ماتمسرا، خانة یعقوب پیامبر به هنگام دوری از فرزندش یوسف، در کتابهای تاریخ انبیا. در ادب غنایی فارسی، بویژه در اشعار حافظ، این واژه و تعابیر مترادف آن (مانند کلبة احزان، کلبة غم) تکرار شده و نزد صوفیه نیز کنایه از دل محزون از دوری معشوق است (شاد، ذیل «بیت احزان»؛ نفیسی، ذیل «کلبة احزان»؛ خرمشاهی، بخش2، ص828ـ829؛ قصصالانبیاء ، ص 104؛ عفیفی، ذیل «بیتالحزن»؛ اَهور، ج 1، ص 490ـ491، تَهانوی، ج2، ص 1561).مهمترین و معروفترین مصداق «بیتالاحزان»، مکان یا مسجدی است در قبرستان بقیع مدینه، در جانب جنوبی قبر عباسبن عبدالمطلب که «بیتالحزن» نیز نامیده شده است. مطابق برخی گزارشها،پس از رحلت پیامبر اکرم صلّیاللّه علیهوآلهوسلّم (سال 11) و به دنبال تألّمات شدید روحی حضرت فاطمه سلاماللّه علیها و نارضایتی از وضع موجود، امام علی علیهالسّلام مکانی را در قبرستان بقیع، بیرون مدینه، برای وی ساخت تا در آن به عزاداری در ماتم و فراق پدر خود بنشیند. این مکان بیتالاحزان نامیده شد. وی روزها با دو فرزند خود حسنین علیهماالسلام به بیتالاحزان میرفت و هنگام غروب امیرالمؤمنین ایشان را به خانه برمیگرداند؛ پس از گذشت بیست و هفت روز از رحلت پدرش بر اثر شدت بیماری دیگر نتوانست بدانجا برود (مجلسی، ج 43، ص 177ـ 178؛ سپهر، ج 4، ص 71؛ مقرّم، ص 97). منابع عامه نیز به این مکان در بقیع اشاره کردهاند. سمهودی (متوفی 911؛ ج3، ص 907) به نقل از غزالی (متوفی 505)، ضمن بیان آداب زیارت بقیع، نمازگزاردن در مسجد بیتالحزن را مستحب دانسته و آن را محل اقامت حضرت فاطمه در ایام حزن او بر پدرش یاد کرده است. طبق این بیان، بعدها مسجدی نیز در مکان مزبور ساخته شده است. همچنین به اقامت حضرت فاطمه پس از وفات پدرش در بیتالاحزان واقع در بقیع تصریح شده است (رفعتباشا، ج 1، ص 426). گذشته از این، احتمال دارد که قبر حضرت فاطمه در بیتالاحزان باشد و پس از مسجدالنبی و قبرستان بقیع، بیتالاحزان را سومین مکان محتمل دفنایشان ذکر کردهاند (خلیلی، ص 284ـ285؛ سخاوی، ج1، ص 41).در ادب رثایی شیعی نیز بیتالاحزان جایگاه ویژهای دارد. رؤیاهایی نیز نقل شده که بنابر آنها حضرت مهدی با سرودن شعری، بیتالاحزان را مایة غم و اندوه همیشگی خود دانسته است ( رجوع کنید به مقرّم، همانجا؛ سماوی، ص 81؛ بلادی بحرانی، ص 193ـ 196). ازینرو بعضی علمای شیعه آثاری به همیننام در شرح حوادث پس از رحلت پیامبر و مصائب اهلبیت خصوصاً حضرت فاطمه نگاشتهاند که معروفترین آنها عبارتاند از: بیتالاحزان فی مصائب سیّدةالنسوان ، اثر شیخ عباس قمی (متوفی 1359)؛ بیتالاحزانِ فی مصائب سادات الزمان الخمسة الطاهرة من ولد عدنان ، اثر عبدالخالقبن عبدالرحیم یزدی (متوفی 1268؛ آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 185).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، بیروت 1378؛ پرویز اهور، کلک خیالانگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ ، تهران 1372 ش؛ حسینبنعلی بلادی بحرانی، ریاض المدح و الرثا ، قم ] بیتا. [ ؛ محمداعلیبن علی تهانوی، کتاب کشف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه... ] و دیگران [ ، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967؛ بهاءالدین خرمشاهی، حافظنامه ، تهران 1366 ش؛ جعفر خلیلی، موسوعةالعتباتالمقدسه، قسمالمدینةالمنورة ، بیروت1987؛ ابراهیم رفعتباشا، مراةالحرمین، او،الرحلات الحجازیة والحج و مشاعره الدینیة ، بیروت ] بیتا. [ ؛ محمدتقی سپهر، ناسخالتواریخ ، ج 4: زندگانی حضرت فاطمه زهرا ، تهران ] بیتا. [ ؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة ، بیروت 1414/ 1993؛ محمد سماوی، ظرافةالاحلام ، قم ] بیتا. [ ؛ علیبنعبدالله سمهودی، وفاءالوفاباخبار دارالمصطفی ، چاپ محمدمحییالدین عبدالحمید، بیروت 1404/1984؛ محمدپادشاهبن غلام محییالدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمددبیر سیاقی، تهران 1363ش؛ رحیم عفیفی، فرهنگنامة شعری ، تهران 1372 ش؛ قصص الانبیاء ، متن پارسی ظاهراً قرن هفتم هجری، چاپ فریدون تقیزادة طوسی، مشهد 1363 ش؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ عبدالرزاق مقرم، وفاة الصدیقة الزهرا علیهاالسلام ، نجف 1370/1951؛ علیاکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355.
