هنر و معماری.

هنر و معماری. هنر دوره حفصیان ترکیبی از هنر اندلسی و مغربی است، که ماهیت فرامحلی آن را حضور بازرگانان ایتالیایی، اسپانیایی و فرانسوی تشدید می‌کرد ()فرهنگ هنر(، ج 14، ص 27). در این دوره، قلمرو حفصیان از سویی گذرگاه مؤلفه‌های هنری اسلامی به غرب از طریق سیسیل و ایتالیا گردید (هات، ص 22) و از دیگر سو، هنر بومی به‌ویژه معماری (که ملهم از معماری سرزمینهای شرقی جهان اسلام بود)، با اندیشه‌های هنری اندلسی ــ که پناهندگان به شمال افریقا، پس از فتح مجدد اسپانیا به‌دست مسیحیان به این سرزمین آورده بودندــ آمیخته شد (بلر و بلوم، ص 114؛ )فرهنگ هنر(، همانجا).هنر حفصیان در حوزه‌های معماری و شهرسازی نمود بارزی یافته است. آنان‌بر رونق شهرهای ساحلی همچون تونس و سوسه افزودند و میراث مدنیت و شهرنشینی را که در حمله طایفه هلالیه (رجوع کنید به هلال*) تا حدی تضعیف شده بود، دوباره رونق بخشیدند (رجوع کنید به بلر و بلوم، همانجا). برای نمونه، توسعه شهر تونس به‌ ویژه بازار آن با تأسیس سوق‌العطارین، در جنب مسجدجامع در سال 629 (رجوع کنید به حشایشی، ص 63، 73؛ هیل، ص 99)، و تثبیت این شهر به پایتخت، در این دوره صورت گرفت (لوتورنو، ص 231). آنان بخش حاکم‌نشین شهر را، که به قصَبه شهرت یافت، تکمیل کردند (بسیم سلیم حکیم، ص112، 114). مسجد قصبه، مربوط به این دوره، نمونه آشکار تأثیرپذیری از معماری اندلسی است، به‌ویژه مناره آن با تزیینات گچ‌کاری (پترسن، ذیل "Tunis").اثر شاخص دیگر این دوره، مسجد هواء است که به دستور شاهزاده عطف، همسر ابوزکریا یحیی حفصی (حک: 625ـ 647)، بنا گردید و شبستان وسیع آن با طاق‌نماهای متعدد مشهور است (هیل، ص 97). در این دوره همچنین، بازسازیهایی صورت گرفت از جمله افزودن ورودی جدیدی در ضلع شرقی مسجدجامع قَیروان* (رجوع کنید به بلر و بلوم، همانجا؛ هات، ص 63، تصویر؛ هیل، ص 92 و تصویر 89). این ورودی که باب للّه ریحانا/ ریحانه نام دارد، در 694 به فرمان ابوحفص عمر ساخته شده و سازه‌ای چهارگوش و بیرون نشسته با گنبدی قاشقی‌دار است که در طاق‌زنی کاذب و شرفه‌های تاج‌دار و اسلیمیهای کنده‌کاری‌شده گچی از الگوهای اسپانیایی ـ مغربی تأثیر گرفته است (بلر و بلوم، همانجا). شهر بجایه* نیز در دوره حفصیان به مرکز فرهنگی و گردهمایی شخصیتهای برجسته علمی آن دوره تبدیل شد (رجوع کنید به هیل، ص 109).تأسیس مدارس نیز در این دوره رونق گرفت. مهم‌ترین آنها مدرسه شَمّاعیه، اولین مدرسه در نوع خود در مغرب جهان اسلام، بود که در آن محلی برای اقامت طلاب در نظر گرفته شده بود و در 647 به فرمان ابوزکریا حفصی در شهر تونس تأسیس گردید. کاربرد مصالح ساختمانی دو رنگ، تحت‌تأثیر معماری مصری، از ویژگیهای این بناست (ابن‌فضل‌اللّه عمری، ج 4، ص90؛ هیل، توضیحات گلوین، ص 146؛ بلر و بلوم، ص 116؛ حسن حسنی عبدالوهاب، قسم 2، ص 77). تأثیرپذیری از معماری شرقی در مدرسه چهار ایوانه مستنصریه، که به دستور مستنصر حفصی (حک : 647ـ 675) بنا گردید، دیده می‌شود که شاید از طریق مصر به تونس رسیده باشد ()فرهنگ هنر(، ج 16، ص 219). امیران حفصی به رشد و گسترش علوم و معارف نیز توجه داشتند و در دوره آنان مجموعه‌های کتاب (کتابخانه‌ها) رو به افزایش نهادند، چنان‌که ابوزکریا حفصی بیش از سی‌هزار جلد کتاب در علوم عقلی و نقلی و پیشه‌ها در کتابخانه خود داشت (رجوع کنید به حشایشی، ص 63).در این دوره، زاویه‌ها و خانقاههای چندی نیز ساخته شد، مانند خانقاه سیدی احمدبن عروس، شیخ عروسیه (از طریقتهای قادریه) در 896 و خانقاه و آرامگاه قاسم الجَلِزی در 902. استفاده از مرمر سفید که در آن با مرمر سیاه و کاشیهای رنگین کار شده است در کف حیاط، طاقچه‌ها و قوسهای کور و ستونهای کوچک در گوشه‌های بنا و همچنین استفاده‌از کاشیهای سبز که هرمی روی هم چیده شده و جایگزین گنبدند، از ممیزات خانقاه و آرامگاه جلزی است. وفور کاشی‌کاری در این بنا تا حدی بیانگر پیشه پیر و صاحب مزار این خانقاه است‌که هنرمندی کاشی‌کار (زلِّیج) و مهاجری‌از اندلس بود ()فرهنگ هنر(، ج16،ص220). تزیینات کاشی‌این بنا آغاز شکوفایی صنعت کاشی‌کاری در تونس‌بود(هیل، ص 97، توضیحات گلوین، ص 146). زاویه سیدی بلحسن نیز از جمله بناهای صوفیان از دوره حفصیان است که تزیینات مدخل و درِ آن نمونه هنر حفصی است (رجوع کنید به همان، تصویر 154).حفصیان باغهای وسیع و کاخهای زیبایی احداث کردند که اغلب ویران گردیده‌اند و تنها از طریق گزارشهای تاریخی می‌توان به وجود آنان پی‌برد. دو اثر تاریخی ملک وسیع ابوفِهر (رجوع کنید به باغ*، بخش 4) و قبه ازرق (651) از آن جمله‌اند که تأثیر هنر اندلسی به‌ویژه در بنای اخیر آشکار است (رجوع کنید به ابن‌فضل‌اللّه عمری؛ )فرهنگ هنر(، همانجاها). برخی بناهای دیگر مانند حمام، بیمارستان و جذام‌خانه نیز از این دوره برجا مانده است (رجوع کنید به همانجاها). در دوره حفصیان، در تزیین بناها نیز نوآوریهای خاصی پدیدار گشت و سرستونهای این دوره که به تاجهای عهد حفصی شهرت دارند، از جمله آنهاست (زبیس، ص 171).در حوزه کتاب‌آرایی، قرآن پنج جلدی وقفیِ مسجد قصبه، در تونس، که به خط معمول در مغرب جهان اسلام به نام قلم مغربی نوشته شده (بلر و بلوم، ص 116، تصاویر 147ـ 148)، گواهی بر شکوفایی خوشنویسی و کتاب‌آرایی در دوره حفصیان است.در موسیقی نیز همانند معماری، همان آمیزه هنر اندلسی و تونسی دیده‌می‌شود (حسن حسنی‌عبدالوهاب، قسم2، ص230ـ 231). به‌ویژه، موسیقی رایج در اشبیلیه اندلس در تونس تأثیر ماندگاری نهاد (همان، قسم 2، ص231، 260؛ شیلواه، ص83).در دوره حفصیان، احمد تیفاشی*، ادیب و محقق و از والیان ابوزکریای حفصی، اثری دانشنامه‌گونه در باب موسیقی به نام مُتعةالاسماع فی علم السماع تألیف کرد (محفوظ، ج 1، ص 273). موسیقی صوفیانه اشاعه یافت و چهره برجسته آن، محمد ظریف (متوفی 787)، بود که شعر نیز می‌سرود (رجوع کنید به حسن حسنی عبدالوهاب، قسم 2، ص 235).امیران حفصی به هنر بافندگی نیز توجه نشان دادند و ابوزکریای حفصی سوق‌القماش را بنیان‌نهاد که به گفته ابن‌فضل‌اللّه عمری (همانجا)، پارچه بافت آنجا (افریقی) از پارچه نَصافی بغداد بهتر و مرغوب‌تر بود. او همچنین با تأسیس گذر عطاران و کلاه‌دوزان در بازار تونس، به رونق حرفه‌های عطرسازی و دیگر پیشه‌ها یاری رساند (رجوع کنید به حشایشی، ص 63).منابع : ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ج 4، چاپ محمد عبدالقادر خریسات، عصام مصطفی هزایمه، و یوسف احمد بنی‌یاسین، العین، امارات متحده عربی ، 2001؛ حسن حسنی عبدالوهاب، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، قسم 2، تونس 1981؛ محمدبن عثمان حشایشی، الهدیة فی العادات التونسیة، چاپ احمد طویلی و محمد عنابی، تونس 2002؛ سلیمان مصطفی زبیس، «القبة التونسیة»، در المؤتمر الثانی للاثار فی البلاد العربیة ، بغداد 1957، قاهره: جامعةالدول العربیة الادارة الثقافیة، 1958؛ محمد محفوظ، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت 1982ـ1986؛Besim Selim Hakim, Arabic - Islamic cities: building and planning principles, London 1988; Sheila S. Blair and Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, Middlesex, Engl. 1995; The Dictionary of art, ed. Jane Turner, New York: Grove 1998, s.vv. "Hafsid" (by Marianne Barrucand), "Islamic art. II: Architecture. 6 (IV) (C) Tunisia" (by Lucien Golvin); Derek Hill, Islamic architecture in North Africa: a photographic survey with notes on the monuments and a concluding essay by Lucien Golvin, London 1976; Antony Hutt, Islamic architecture North Africa, London 1977; Roger Le Tourneau, "North Africa to the sixteenth century", in The Cambridge history of Islam, vol. 2A, ed. P. M. Holt, Ann K.S. Lambton, and Bernard Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 1977; Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London 1996; Amnon Shiloah, Music in the world of Islam: a socio - cultural study, Aldershot. Engl. 1995.