حسینیه ارشاد

حسینیه ارشاد، مؤسسه‌ای خیریه با اهداف علمی، آموزشی، تبلیغی و پژوهشی در عرصه اندیشه دینی، با رویکرد نوگرایانه که در اوایل دهه 1340ش تأسیس شد.پس از کودتای 28 مرداد 1332، گروهی از روشنفکران دینی (با پیروی از پیش‌گامان جنبش نوگرایی اسلامی و الگو گرفتن از نهادهایی چون انجمنهای اسلامی، کانون اسلام، کانون نشر حقایق اسلامی مشهد و انجمن ماهانه مباحثه و شناخت راه صحیح دین‌داری)، مؤسسه‌ای دینی به‌نام حسینیه ارشاد را با این اهداف بنیان گذاشتند: احداث مسجد و رواق خطابه‌های مذهبی برای برگزاری سخنرانیهای دینی و علمی و اخلاقی و همچنین ترویج و نشر تعالیم و تشریح اهداف دین اسلام؛ تأسیس مراکز تحقیقاتی و تربیتی اسلامی؛ تأمین مراکز تحقیقاتی علمی اسلامی؛ پرداختن به کارهای خیریه و کمکهای لازم به دیگر مؤسسات تعلیماتی اسلامی و انجام‌دادن خدمات بهداشتی؛ اجرای عملیات اقتصادی برای گسترش منظور و موضوع مؤسسه؛ و نشر مطبوعات دینی (حسینیه ارشاد، اساسنامه، ص 1؛ شریعتی مزینانی، ص110؛ رهنما، ص 226؛ میناچی مقدّم، 1384ش، ص 31ـ32).بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد محمد همایون، ناصر میناچی‌مقدّم و عبدالحسین علی‌آبادی بودند و در اولین اقدام، زمینی به مساحت چهار هزار مترمربع، در تهران، در خیابان معروف به جاده قدیم شمیران (نام کنونی آن: شریعتی) خریدند (حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص 6، 13، 38ـ39؛ حسینیه ارشاد، اساسنامه، همانجا؛ رهنما، ص 227). از 1343ش، به‌کوشش مؤسسان و با همراهی مرتضی مطهری*، نویسنده و صاحب‌نظر نامور در علوم اسلامی، فعالیت مؤسسه آغاز شد، اما بنای ساختمان حسینیه در زمستان 1345ش پایان یافت. این ساختمان با جدیدترین تأسیسات تجهیز گردید و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مجهزترین مراکز اسلامی شهرت یافت. در اواخر 1345ش، اعضای هیئت مدیره تعیین گردیدند : همایون رئیس، مطهری نایب رئیس، میناچی خزانه‌دار، و سیدعلی شاهچراغی و محمدتقی جعفری*، هر دو از روحانیون فعال و محل مراجعه جوانان علاقه‌مند به مسائل اسلامی، اعضای جانشین هیئت مدیره شدند (روزنامه رسمی کشور، ش 6686، 11 بهمن 1346، ص 3). شاهچراغی امام جماعت حسینیه نیز بود (شریعتی مزینانی، ص 110).پس از صدور مجوز رسمی، در آذر 1346 ساختمان حسینیه ارشاد رسماً گشایش یافت و سخنرانیهای دینی در آن آغاز شد. بسیاری از روحانیان سرشناس و برخی افراد مشهور غیرروحانی از سخنرانان آن بودند، از جمله: فخرالدین حجازی، محمدتقی شریعتی، محمد مفتح، حسین نوری همدانی، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدمحمد محیط‌طباطبائی، علی گلزاده غفوری، محمدجواد باهنر، سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد، محمدمهدی موحدی کرمانی، ابوالقاسم خزعلی، سیدصدرالدین بلاغی، علی دوانی، ناصر مکارم شیرازی، سیدمرتضی شبستری، سیدعلی خامنه‌ای و از همه بلندآوازه‌تر علی شریعتی. عباس زریاب خویی و محمداسماعیل رضوانی نیز در آنجا سخنرانی می‌کردند و افزون بر آن، مدرّس سیره نبوی و تاریخ اسلام بودند. رضا اصفهانی نیز مدرّس فلسفه اسلامی بود (شریف‌پور، ص 256؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، جاهای متعدد؛ میناچی‌مقدّم، مصاحبه مورخ 12 آبان 1387).نشر مطبوعات دینی از اهداف مندرج در اساسنامه حسینیه بود که با چاپ و نشر آثار و سخنرانیهای استادان فعال در حسینیه، از جمله مطهری، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی، آغاز شد (برای آگاهی از عناوین برخی از این آثار رجوع کنید به شریعتی در نگاه مطبوعات، ج 1، ص 59؛ یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب 1، ص 537؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش 355، ص 85).فعالیتهای علمی حسینیه در سه بخش پژوهش، آموزش و تبلیغ پیش‌بینی شده بود. بخش پژوهش شامل گروههای اسلام‌شناسی، تاریخ اسلام، فرهنگ و علوم اسلامی، علوم اجتماعی، کشورهای اسلامی، ادبیات و هنر اسلامی بود. بخش تبلیغ در حیطه وعظ و خطابه دینی، برگزاری اجلاسهای تخصصی و همایش و مصاحبه‌های علمی، دعوت از شخصیتهای علمی اسلامی خارج و داخل، پاسخ به پرسشهای فلسفی و مذهبی، انتشار کتابهای اعتقادی، مناظرات مذهبی و جز آن فعالیت داشت. بخش آموزش دارای گروههای قرآن‌شناسی، اسلام‌شناسی، آموزش مبلّغ، ادبیات، هنر و نمایش مذهبی، زبان و ادبیات عرب و زبانهای خارجی، و تعلیمات عمومی مذهبی ویژه بانوان بود. برنامه‌های هریک از این بخشها در روزنامه برای آگاهی همگان منتشر می‌شد (رجوع کنید به اطلاعات، ش 13791، 19 اردیبهشت 1351، ص 17).تأسیس کاروان حج و تشکیل جلسات آموزش مناسک حج، و تشکیل گروههای هنری و اجرای نمایش از دیگر برنامه‌های جنبی و نوآورانه حسینیه ارشاد بود. دو نمایش ابوذر و نهضت شیعی سربداریه را ساواک بسیار خطرناک تشخیص داد و مانع اجرای مجدد آنها شد (حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص 256ـ260؛ دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات، ص 105ـ 106).سالهای 1343 تا 1349ش دوره نخست فعالیت حسینیه ارشاد، و به تعبیری دوره حضور جدّی مطهری در برنامه‌ریزی و پیشبرد و مدیریت امور آن، بود. مطهری ــ که از آغاز کار حسینیه، برای ایراد سخنرانی به جمع بانیان حسینیه پیوسته بودــ با توجه به اشرافش بر علوم و معارف اسلامی، از سوی هیئت مدیره، متصدی امور پژوهش و آموزش علمی و دینی شد (میناچی‌مقدّم، 1379ش، ص 5). بر این اساس، حتی گفته شده است که مطهری بانی حسینیه ارشاد بود (سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج 1، ص 95، به روایت سیدعلی خامنه‌ای؛ قس میناچی‌مقدّم، همان مصاحبه). وی تا 1349ش بیشترین تعداد جلسات سخنرانی را داشت و تأثیرگذارترین فرد در جمع گردانندگان حسینیه ارشاد بود (رجوع کنید به میناچی‌مقدّم، 1384ش، ص 53ـ54؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).در 1346ش استقبال جوانان از سخنرانیهای فخرالدین حجازی* و نظر مطهری بر کنار گذاشتن او از حسینیه ارشاد، موجب بروز بحران در هیئت مدیره شد که با کناره‌گیری حجازی اندکی فروکش کرد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش 353، ص 171، 176؛ رهنما، ص 232ـ 233؛ نیز رجوع کنید به فلسفی، ص 307). علی شریعتی*، که از 1345ش با تدریس تاریخ اسلام در دانشگاه مشهد شهرت یافته بود، به دعوت مطهری، از آبان 1347 به جمع سخنرانان حسینیه ارشاد پیوست. وی با قدرت بیان و سبک و رویکرد ویژه‌اش به مباحث، عملا سایر سخنرانیهای مؤسسه را تحت تأثیر قرارداد. نخستین سخنرانی وی در سوم آبان 1347، مورد توجه مخاطبان و سخنرانان حسینیه، از جمله مطهری، قرار گرفت (دوانی، ص 44؛ رهنما، ص 234).جریانهای فکری در حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی صد سال اخیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود. رویکرد این جریان، تمسک به اسلام به عنوان عامل آگاهی‌بخش و تحول‌آفرین بود، که به‌ویژه بر ابعاد ایدئولوژیک دین تأکید داشت و رسالت خود را هویت بخشی به نسل جوان، خرافه‌زدایی، مبارزه با تحجر و جمود فکری، مبارزه فکری با مارکسیسم و جریانات غیراسلامی در جامعه می‌دانست (رجوع کنید به یوسفی اشکوری، ص 125ـ126، 131ـ132؛ جعفریان، ص 284). البته این رویکرد به مباحث دینی، مخالفت برخی از روحانیان را برانگیخت. از جمله گفته‌اند که از سیدمحمد بهشتی* و محمدجواد باهنر*، به‌علت طرح مواضع اجتماعی و دینیشان در حسینیه ارشاد، انتقادهای تند شد (رجوع کنید به «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، ص 43؛ حائری یزدی، ص 106؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب 27، ج 2، ص 69؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج 2، ص 14). حتی مطهری نیز آماج این انتقادها بود و برخی او را سرمشقی برای حمله به روحانیت تلقی می‌کردند (رجوع کنید به پاسخی به نامه استاد، ج 2، ص 258). اعتراض به‌حضور سخنرانان غیرروحانی، به‌خصوص علی شریعتی، نیز جدّی بود. انتشار مجموعه دو جلدی محمد (ص) خاتم پیامبران در 1347ـ 1348ش به‌مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت و به پیشنهاد مطهری، به دلیل درج دو مقاله از شریعتی در آن ــکه برخی مطالب آن محل مناقشه علمی و اعتقادی بودــ بر این انتقادات افزود (رجوع کنید به رهنما، ص 239؛ میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، ص 12 به بعد). تعبیرات شریعتی درباره روحانیت، که در سخنرانیهای او مطرح می‌شد، نیز اعتراضات علما را شدت بخشید و به‌ویژه به مطهری، که سهم جدّی در پیوستن شریعتی به حسینیه داشت، به شدت اعتراض شد (رجوع کنید به دوانی، ص 48ـ49، 53ـ54؛ جعفریان، ص 284ـ285؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج 2، ص 274؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص280). سرانجام، مطهری که خود به اظهارات شریعتی و شیوه او در طرح بسیاری از مسائل اعتراض داشت، خواهان کنار رفتن شریعتی از حسینیه ارشاد شد که به تعطیل چند ماهه سخنرانیهای شریعتی (شهریور 1349 تا فروردین 1350) انجامید. هرچند در پی این کشمکشها، برای سخنرانان مدعو ضوابطی تدوین شد (از قبیل لزوم گذراندن علوم حوزوی)، برخی اختلافات همچنان برجای ماند (سیری در زندگانی استاد مطهری، ص 108؛ میناچی‌مقدّم، 1384ش، ص 57، 437؛ شریعت‌رضوی، ج 2، ص 227ـ236؛ نیز برای نمونه‌ای از انتقادات فکری مطهری به شریعتی رجوع کنید به مطهری، ج 3، ص 218ـ221). با اقدامات مطهری در سازماندهی فعالیتهای حسینیه به دو بخشِ تحقیقاتی (زیرنظر مطهری) و تبلیغاتی ـ تعلیماتی (زیرنظر شریعتی)، این اختلافات تا حدودی کاهش یافت. پایان‌بخش این منازعات، کناره‌گیری رسمی مطهری در اسفند 1349 از حسینیه ارشاد بود (استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، ص 59؛ میناچی‌مقدّم، 1384ش، ص 63؛ برای دلایل مطهری در خروج از حسینیه ارشاد رجوع کنید به سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج 1، ص 96ـ100، به روایت سیدعلی خامنه‌ای؛ جعفریان، ص290؛ رهنما، ص 252ـ253).از فروردین 1350، در پی خروج مطهری و به تبع آن شماری از روحانیان همفکر وی (سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج 1، ص 99، به روایت سیدعلی خامنه‌ای؛ جعفریان، ص 284ـ285)، حسینیه ارشاد عملاً پایگاه فعالیت بی‌وقفه شریعتی شد و او، که با ممنوعیت تدریس در دانشگاه مشهد نیز مواجه شده بود، همه فرصت و توان خود را مصروف تدریس و ایراد سخنرانی در این مرکز کرد (ابوالحسنی، ص410؛ در مورد چگونگی ممنوعیت اعمال شده رجوع کنید به متینی، ص 865؛ نیز رجوع کنید به شریعت‌رضوی، ج 1، ص 159). گردانندگان حسینیه ارشاد نیز ــکه آرمان خود را «بازگرداندن نسل جوان و روشنفکر از غربزدگی به اسلام و نجات توده مذهبی» می‌دانستندــ در فراهم آوردن محیط مطلوب برای فعالیتهای شریعتی تلاش می‌کردند (رجوع کنید به شریعتی، 1384ش، ص 147؛ نیز در مورد تحلیل خود شریعتی از اهمیت حسینیه ارشاد رجوع کنید به همو، 1377ش، ص 126). جلسات درس شریعتی، با عنوان تاریخ ادیان و اسلام‌شناسی، و سخنرانیهای او در مناسبتهای مذهبی مورد توجه بسیاری از جوانان به‌ویژه دانشجویان قرار گرفت، اما محتوای مباحث و نیز کثرت مخاطبان آن، حساسیتها و مخالفتهای فراوانی را برانگیخت. از نظر شماری از مخالفان و معارضان حکومت، حسینیه ارشاد نقش «سوپاپ اطمینان» را برای حکومت داشت. که در منطقه‌ای از شمال شهر تهران برای بورژواها ساخته شده بود (رجوع کنید به نجات‌حسینی، ص 416؛ رهنما، ص 278؛ بهشتی، ص 108؛ جعفری، ص 31). مبارزان چپ‌گرا حتی سخنرانان حسینیه را به همکاری با ساواک متهم می‌کردند (دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات، ص 228). این در حالی بود که تفسیرهای انقلابی شریعتی از تشیع، در نظر برخی تحلیلگران، الهام‌بخش گروههای معارض بود (رجوع کنید به آبراهامیان، ص 490؛ نجاتی، ج 1، ص400؛ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به جعفری، همانجا).سران حکومت پهلوی نیز حسینیه ارشاد را از همان آغاز زیرنظر داشتند. ابتدا برفعالیتهای گردانندگان حسینیه صرفاً نظارت می‌کردند، اما به‌تدریج و در پی توسعه و تعمیق فعالیتها و حضور اشخاص معارض و سیاسی در این مرکز، حساسیت مقامات امنیتی برانگیخته شد؛ با وجود این، باتوجه به امکان نفوذ و سیطره جریان چپ در کشور، که خطری بالقوه برای آن حکومت بود، آن را به نفع خود ارزیابی کرد. در این میان، سخنرانیهای ستیزه‌جویانه شریعتی که به‌تدریج رنگ و بوی انقلابی می‌یافت و نیز تأثیر بیان و قلم او در جذب جوانان به سوی فعالیتهای سیاسی و مبارزه، به منزله هشداری برای حکومت بود (در مورد ابعاد سیاسی سخنرانیهای حسینیه ارشاد و نقش سخنرانان آن در ایجاد انگیزه‌های مبارزاتی رجوع کنید به غفاری، ص 97؛ نراقی، ص 132ـ133؛ عمید زنجانی، ص 229؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش 355، ص 42ـ45، ش 504، ص 338ـ339؛ فوکو، ص40ـ41).مخالفت علما و روحانیان با حسینیه ارشاد نیز، پس از گسترش فعالیتهای شریعتی، افزایش یافت. این مخالفت، که عمدتاً ناظر بر جهت‌گیریها و محتوای دینی مطالب شریعتی بود، در سطوح گوناگون، از مجتهدان و مراجع تقلید، مدرّسان و نویسندگان حوزه علمیه قم و وعاظ، و از شکل تحریم تا نقد محتوایی و علمی بروز و ظهور داشت (محمدمهدی جعفری، فعال سیاسی و از همراهان علی شریعتی، مصاحبه مورخ 25 مهر 1387؛ برای نمونه‌ای از نقدها رجوع کنید به نشریه درسهایی از مکتب اسلام، سال 13، بهمن 1350، ش 1، ص 76ـ78؛ برای آگاهی از برخی دلایل مخالفت با شریعتی و به تبع آن حسینیه ارشاد رجوع کنید به انصاری، ص صد؛ رهنما، ص 266ـ276؛ شریعتی، 1347ش، ص 235؛ اسلامی، ص 61ـ65،70ـ74). شدت یافتن لحن شریعتی در نقد مجموعه روحانیت و نیز انتشار گسترده نوشته‌هایش در این‌باره، موجب شد شماری از علما درباره حسینیه ارشاد و به‌ویژه مطالب سخنرانیهای شریعتی، به متدینان هشدار دهند (رجوع کنید به اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، ص 352، ج 5، ص 144ـ145؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص 299، 315، 320؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج 2، ص 120ـ121). گویا حکومت پهلوی از مقابله روحانیت با جریان فکری حسینیه ارشاد خرسند بود و از آن بهره‌برداری کرد (رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش 355، ص 83، 121، ش 505، ص 157). گفتنی است که مصدقی‌ها و روشنفکران غیرمذهبی نیز از منتقدان حسینیه ارشاد و شخص شریعتی بودند (رجوع کنید به شریعت رضوی، ج 2، ص 347ـ352؛ سامی، ص10؛ اکبری، ص 9ـ10).در 1350 و 1351ش، هم‌زمان با اوج‌گرفتن مبارزات سیاسی در جامعه و نقش فعال حسینیه ارشاد در جذب جوانان دانشگاهی و گرایش فعالان سیاسی به حسینیه ارشاد و پایگاه شدن آن محل برای مبارزان با حکومت، دستگاه امنیتی حکومت ادامه کار حسینیه ارشاد را در قالب جلسات سخنرانی صلاح ندانست (رجوع کنید به جعفری، ص 33؛ رزمجو، ص 211؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج 2، ص 111، 118). درخصوص تعطیل حسینیه ارشاد در آبان 1351 ــ که به ‌دستور مستقیم محمدرضا پهلوی صورت گرفت ــ چند نظر ابراز شده که از آن جمله است: فشار محافل مذهبی و روحانیان بر شاه و حکومت برای تعطیل کردن حسینیه ارشاد (رجوع کنید به جعفریان، ص 286؛ جعفری، ص 33ـ34)؛ ناکامی ساواک در بهره‌برداری از حسینیه ارشاد به عنوان مرکزی در برابر «جنبش مسلّحانه» (علیجانی، ص 263)؛ و رفع نیاز حکومت به سخنرانیهای حسینیه به‌عنوان جریان مخالف با روحانیت (روحانی، ج 3، ص 359). به نظر می‌رسد عمده‌ترین دلیل برای بسته‌شدن حسینیه ارشاد، آگاهی یافتن حکومت از عمق و تأثیر فعالیتهایی بود که، به دلیل صبغه مذهبی داشتن، به آنها چندان توجه نشده بود. پس از تعطیل حسینیه ارشاد و بازتاب آن در مجامع و محافل سیاسی و مذهبی و دانشجویی، مقامات امنیتی کشور به بازگشایی و از سرگیری فعالیتهای آن نظر دادند و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور، به رئیس سازمان اوقاف نوشت که چون به تعویق افتادن برنامه‌های مذهبی در حسینیه ارشاد از نظر افکار عمومی به صلاح نیست، سازمان اوقاف رأساً متولی اداره این مؤسسه گردد. اما پیگیریها به نتیجه نرسید و محمدرضا پهلوی با بازگشایی مجدد حسینیه مخالفت کرد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش 353، ص 69، ش 505، ص 238ـ240؛ حسینیان، ص 758ـ759). به رغم تعطیل برنامه‌های رسمی حسینیه، توسعه و تکمیل بنای آن ادامه یافت و با استفاده از امکانات و فضای آن، اقدامات محدودی صورت گرفت از جمله: تهیه سرودهای انقلابی توسط حمید شاهنگیان و حسین صبحدل، و چاپ و تکثیر مخفیانه جزوات و کتابهای علی شریعتی (میناچی‌مقدّم، همان مصاحبه).حسینیه ارشاد پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازگشایی و فعالیتهای اجتماعی و علمی و مذهبی آن از سر گرفته شد (رجوع کنید به آیندگان، سال 12، ش 3326، شنبه 18 فروردین 1358، ص 1). تشکیل انجمن شعر و ادب و برگزاری کلاسهای آموزش قرآن، تفسیر نهج‌البلاغه، ادبیات عرب، حافظ‌شناسی و تفسیر مثنوی و جز آن، از جمله فعالیتهای علمیِ پس از انقلابِ حسینیه ارشاد است. همچنین حسینیه ارشاد به مناسبت اعیاد یا سوکواریهای مذهبی و نیز در سالروز درگذشت علی شریعتی، طالقانی، سحابی و بازرگان، همه‌ساله، مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کند. در آخرین انتخابات مجمع عمومی مؤسسان، ناصر میناچی‌مقدّم به ریاست دائم هیئت مؤسس و امنا برگزیده شد (میناچی‌مقدّم، همان مصاحبه؛ روزنامه رسمی کشور، ش 18386، 28 فروردین 1387، ص 14). این مؤسسه بیش از دهها عنوان کتاب تاریخی، ادبی و دینی منتشر کرده است (افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ 14 آبان 1387). نشریه داخلی آن با عنوان ارشاد، که اولین شماره آن در بهمن 1376 انتشار یافت، تا شماره 22 (زمستان 1385ش) منتشر شده است. حسینیه چندین مرکز درمانی خیریه، مانند درمانگاه و بیمارستان و زایشگاه، در مناطق محروم تأسیس کرده است. کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد در تیر 1359، بنابه وصیت دکتر علی شریعتی، افتتاح شد. این کتابخانه دارای بخشهای ویژه (مانند بخش کودکان، ناشنوایان، نابینایان و نشریات) بوده و تا 1387ش، بیش از 000، 130 جلد کتاب داشته است (شهمیرنوری، ص 8؛ عطائی، همان مصاحبه). بنای حسینیه ارشاد، شامل دو بخش حسینیه و شبستان (مسجد)، به عنوان یکی از نخستین بناهای مذهبی مدرن در ایران که دارای عناصر توأمان معماری سنّتی و مدرن ایرانی است، در فهرست آثار ملی با شماره 10857 به ثبت رسیده است (ایران، ش 2727، چهارشنبه 29 بهمن 1382، ص20).منابع : علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، به «باطن» الحاد و مادیت، ]قم[ 1362ش؛ استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1378ش؛ قاسم اسلامی، خرد داوری کند، ]بی‌جا، بی‌تا.[؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، 5، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1374ش؛ علی‌اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، تهران 1356ش؛ محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر...، قم ]1354ش[؛ محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، تهران 1378ش؛ پاسخی به نامه استاد، ]بی‌جا، بی‌تا.[؛ «پیش‌طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش 31 و 32 (تابستان و پاییز 1372)؛ محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفته‌ی دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت‌نامه‌ی دکتر علی شریعتی، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران 1381ش؛ رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای 1320ـ 1357، تهران 1381ش؛ مهدی حائری‌یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران 1381ش؛ روح‌اللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (1356ـ 1343)، تهران 1383ش؛ حسینیه ارشاد، اساسنامه، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1383ش؛ دکتر شریعتی در آیینه‌ی خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، تهران: رامند، 1379ش؛ علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران 1372ش؛ حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی» (ره)، تهران 1373ش؛ حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج 3، تهران 1374ش؛ کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد »، کیهان، ش 11142، 24 آبان 1359؛ سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج 1، ]تهران[: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، 1366ش؛ سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، 1370ش؛ پوران شریعت‌رضوی، طرحی از یک زندگی، تهران، ج 1، 1376ش، ج 2، 1383ش؛ علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، در محمد (ص) خاتم پیامبران، ج 1، تهران: حسینیه ارشاد، ]1347ش[؛ همو، با مخاطب‌های آشنا، تهران 1377ش؛ همو، نامه‌ها، تهران 1384ش؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378ش؛ شریعتی در نگاه مطبوعات، ج 1، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم میرآخوری، تهران: قلم، 1375ش؛ محمدتقی شریعتی مزینانی ، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به‌کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، 1370ش؛ رضا شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران 1380ش؛ آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، کتاب هفته، ش 126 (خرداد 1380)؛ رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، تهران 1382ش؛ عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران 1379ش؛ هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، تهران 1374ش؛ محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران 1376ش؛ میشل فوکو، ایرانیها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران 1377ش؛ جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، مجله ایران‌شناسی، سال 5، ش 4 (زمستان 1372)؛ مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران 1378ـ1382ش؛ میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، تهران: حسینیه ارشاد، [? 1354ش[؛ ناصر میناچی‌مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر میناچی، تهران 1384ش؛ همو، «متن سخنرانی آقای ناصر میناچی به مناسبت بیست‌ودومین سالگرد شهادت زنده‌یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ارشاد، ش10 (اردیبهشت 1379)؛ محسن نجات‌حسینی، بر فراز خلیج‌فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو ]سابق[ سازمان مجاهدین خلق ایران (1345ـ 1355ه .ش)، تهران 1380ش؛ غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران 1371ش؛ احسان نراقی، در خشت‌خام: گفتگو با احسان نراقی، ]گفتگوکننده[: ابراهیم نبوی، تهران 1379ش؛ یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب 1، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1360ش؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب :27 شهید حجةالاسلام فضل‌اللّه مهدیزاده محلاتی، تهران : وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1382ش؛ حسن یوسفی‌اشکوری، شریعتی، ایدئولوژی، استراتژی، تهران 1377ش؛Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N.J. 1983; Ali Rahnema, An Islamic utopian: a political biography of Ali Shariati, London 2000.