حسین خان سردار

حسین ‌خان سردار، از امرای دوره فتحعلی‌شاه قاجار. وی فرزند محمدخان قاجار، از طایفه قَوانلو بود. تاریخ تولد او در منابع ذکر نشده، ولی با توجه به زمان مرگش در نود سالگی در 1245، حدود 1155 به‌دنیا آمده است (رجوع کنید به سپهر، ج1، ص430؛ بامداد، ج 1، ص 401). در برخی منابع، از وی با عنوان حسین‌خان قاجار قزوینی یاد شده است (رجوع کنید به خاوری شیرازی، ج 1، ص 57؛ سپهر، ج 1، ص 102؛ فسائی، ج 1، ص 684).حسین‌خان پیش از به حکومت رسیدن فتحعلی‌شاه قاجار (حک : 1212ـ1250)، در منصب یوزباشی در خدمت وی بود. در 1212، پس از قتل آقامحمدخان قاجار، فتحعلی شاه به همراه حسین‌خان و ششصد تن از خانها و غلامان، برای به دست گرفتن حکومت، به سوی تهران حرکت کرد. در همان سال فتحعلی‌شاه، حسین‌خان را که در این زمان قوللر آقاسی (رئیس غلامان شاهی) بود، مأمور سرکوبی برخی شورشها کرد (رجوع کنید به ساروی، ص 301؛ خاوری شیرازی، ج 1، ص 57؛ بامداد، ج 1، ص 402).حسین‌خان در 1215 به فرمان فتحعلی‌شاه در چندین عملیات جنگی در خراسان، از جمله محاصره شهرهای سبزوار و نیشابور، شرکت کرد. در همان سال، حسین‌خان به عباس میرزا ــکه فتحعلی‌شاه او را مأمور لشکرکشی و انتظام امور آذربایجان کرده بودــ پیوست. در 1217، فتحعلی‌شاه، حسین‌خان را به حکومت نیشابور و سرداری ولایات خراسان منصوب کرد (خاوری شیرازی، ج 1، ص 145، 165). در 1218، حسین‌خان به فرمان شاه، قلعه مشهد را گرفت و نادر میرزا، پسر شاهرخ‌شاه افشار، را دستگیر کرد. در همان سال، طبق مأموریتی از سوی شاهزاده محمدولی میرزا، حاکم خراسان، با ایل تَکَه جنگید و آنان را شکست داد (مفتون دنبلی، ص 93ـ94؛ فسائی، ج 1، ص 685).در 1221، حسین‌خان از خراسان احضار شد و فتحعلی‌شاه وی را سپهسالار و سپس بیگلربیگی ایروان کرد و از آن پس، حسین‌خان به سردار ایروانی معروف شد. شاه به وی مأموریت داد که برای جنگ با روسیه، به عباس میرزا بپیوندد (خاوری شیرازی، ج 1، ص 244، 259؛ سپهر، ج 1، ص 145، 147). در همان سال، مردم دربند به همراه مصطفی‌خان شیروانی، از امرای قاجار، با روسیه متحد شدند و به فرمان عباس‌میرزا، حسین‌خان سردار با گروهی، مصطفی‌خان شیروانی را دستگیر کرد (سپهر، ج 1، ص 149ـ150). فتحعلی‌شاه در 1222، حسن‌خان ساری اصلان، برادر حسین‌خان، را با گروهی از لشکریان به کمک حسین‌خان سردار فرستاد (خاوری شیرازی، ج 1، ص 263). در 1223، گودوویچ، سردار سپاه روس، وارد ایروان شد و حسین‌خان با لشکریان ایروان به مقابله وی شتافت، اما شکست خورد (سپهر، ج 1، ص 171).در 1224 و 1225 نیز حسین‌خان در جنگ با سپاهیان روس شرکت کرد که به شکست روسها انجامید (مفتون دنبلی، ص 239ـ241). در حمله روسها به ایروان در 1229، حسین‌خان سردار با همراهی اهالی ایروان و عده‌ای از علما روسها را شکست داد (اعتضادالسلطنه، ص 354).در حمله عباس‌میرزا به عثمانی و تصرف شهر بایزید، حسین‌خان سردار نیز همراه وی بود. عباس میرزا او را به مسجدجامع شهر بایزید فرستاد تا به نام فتحعلی‌شاه خطبه خوانده شود. سپس وی را به جنگ سلیم پاشا، فرمانده عثمانی، فرستاد که این نبرد به نفع سپاهیان قاجار پایان پذیرفت. در 1237 نیز، حسین‌خان سردار، به‌همراه عباس‌میرزا، در نبرد تُوپْراق قلعه با عثمانی شرکت کرد که در آن سپاهیان عثمانی شکست خوردند (مفتون دنبلی، ص 347ـ348، 350، 360، 364؛ سپهر، ج 1، ص 325، 327ـ328، 335).حسین‌خان سردار در شکل گرفتن دوره دوم جنگهای ایران و روس نیز مؤثر بود. وی برای گریختن از محاسبات دیوانی، اختلاف میان ایران و روس را زمینه‌سازی کرد (رجوع کنید به جهانگیر میرزا، ص 5ـ6). او در 1241، به دستور عباس‌میرزا با سپاهیان روس جنگید، اما در 1242، که پاسکویچ* به ایروان حمله کرد، وی در قلعه ایروان ماند و برادرش، حسن‌خان، با سپاه بزرگی در خارج از قلعه به مقابله با سپاه روس پرداخت (خاوری شیرازی، ج 1، ص 619، ج 2، ص 644ـ645؛ سپهر، ج 1، ص 378ـ 379؛ نیز رجوع کنید به جنگهای ایران و روس*).حسین‌خان تا 1243 سردار ایروان بود. در این سال، به علت انصراف شجاع‌السلطنه از حکومت خراسان، میان پسران وی اختلاف افتاد. فتحعلی‌شاه، حسین‌خان را سردار خراسان کرد و او و برادرش، حسن‌خان را مأمور انتظام امور خراسان نمود. او تا 1245 سردار خراسان بود و در این سال، به حکومت چهارمحال و بختیاری منصوب شد و در همان سال درگذشت (خاوری شیرازی، ج 2، ص 695، 783؛ سپهر، ج 1، ص 415ـ 416، 430، 452).حسین‌خان سردار از فرماندهان قدرتمند ناحیه مرزی ایروان به شمار می‌آمد. در دوره حکومت وی، جمعیتِ یکجانشین و چادرنشینِ منطقه در کنار یکدیگر، بدون دشمنی و درگیری، زندگی می‌کردند (فریزر، ص 227؛ بورنوتیان، ص 172).براساس بخش سیاسی عهدنامه ترکمان‌چای، مادّه دوازدهم، افرادی که در دو طرف رود ارس املاکی داشتند، سه سال مهلت یافتند تا آزادانه به فروش و معاوضه املاک خود اقدام کنند، ولی دولت روسیه، حسین‌خان سردار و برادرش حسن‌خان را، به‌سبب مقابله با سپاهیان روس، از امتیاز این قانون مستثنا کرد (معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، ص 138).مسجد و مدرسه سردار و آب‌انبار سردار بزرگ در قزوین از بناهای برجای مانده از حسین‌خان سردار و برادرش حسن‌خان است (بناهای تاریخی قزوین، ص 30، 44).منابع : علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، اکسیرالتواریخ: تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال 1259ق، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1370ش؛ مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ بناهای تاریخی قزوین، ]قزوین[: اداره ارشاد اسلامی قزوین، 1362ش؛ جهانگیر میرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال 1240 تا 1267قمری، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1327ش؛ فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ محمد فتح‌اللّه‌بن محمدتقی ساروی، تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ)، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران 1371ش؛ محمدتقی‌بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1377ش؛ حسن‌بن حسن فسائی ، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران 1373ش؛ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهای ایران و روس، تبریز 1206ش، چاپ افست تهران 1351ش؛George Bournoutian, "Husayn Quli Khan Qazvini, sardar of Erevan: a portrait of a Qajar administrator", Iranian studies, IX, No. 2-3 (spring-summer 1976); Jams B. Fraser, Narrative of journey into Khorasan in the years 1821 and 1822, Oxford 1984.