حسین بن علی، امام (۲)
زنان و فرزندان. در منابع تاریخی و رجالیِ معتبر، برای حسین بن علی، پنج همسر و شش فرزند نام برده شده است.الف) همسران :۱) رَباب دختر امرئ القیس. ابن سعد (ج ۸، ص ۴۷۵) نسب کامل او را آورده است. پدرش، امرئ القیس، نصرانی بود که در زمان خلافت عمر اسلام آورد و حضرت علی علیه السلام از دختر او برای امام حسین علیه السلام خواستگاری کرد (بلاذری، ج ۲، ص ۱۳۹؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۳۹ـ ۱۴۱؛ ابن حزم، ص ۴۵۷). حاصل این ازدواج پسری به نام عبداللّه و دختری به نام سُکَینه بود (مُصْعَب بن عبداللّه، ص ۵۹؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۴۰۵، ص ۵۹؛ مفید، ج ۲، ص ۱۳۵).رباب از جمله زنان برگزیده و ممتاز بود (ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۱) و نزد امام حسین علیه السلام قدر و منزلت بسیاری داشت (ذهنی، ج ۱، ص ۱۴۱ـ۱۴۲) تا جایی که بنابر برخی منابع، آن حضرت در شعری علاقه عمیق خود را به او و دخترش سُکینه ابراز کرد (رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، همانجا؛ ابن حبیب، ص ۳۹۶ـ۳۹۷؛ ابن قتیبه، ص ۲۱۳؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۳۹).رَباب در کربلا حضور داشته است، زیرا فرزندش عبداللّه، که در کربلا شهید شد، کودکی شیرخوار بود (رجوع کنید به ادامه مقاله). به علاوه، طبق یک گزارش، امام حسین علیه السلام قبل از رفتن به میدان جنگ، تک تک اعضای خانواده اش را به نام صدا زد و با عبارت یا رَباب از وی نیز یاد کرد (ابن طاووس، ص۵۰).ابوالفرج اصفهانی (۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۲) شعری از او در رثای امام حسین علیه السلام آورده است. بعد از شهادت امام، عده ای از بزرگان و اشراف از او خواستگاری کردند، اما او نپذیرفت (رجوع کنید به ابن حبیب، همانجا؛ ابن عساکر، ج ۶۹، ص ۱۲۰). وی در سال ۶۲ درگذشت (سبط ابن جوزی، ص ۲۳۸؛ ابن کثیر، ج ۸، ص ۲۲۹).۲) شهربانو. نام او در منابع سِنْدیه، غزاله، سُلافه و شاه زنان نیز آمده است (رجوع کنید به شهربانو*). امام سجاد علیه السلام فرزند اوست.۳) لَیلی دختر ابی مُرَّةبن عروةبن مسعود ثَقَفی. در بیشتر منابع نام او به همین گونه آمده است (رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، ص ۵۷؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۶ـ۲۴۷؛ طبری، ج ۵، ص ۴۴۶، ۴۶۸؛ قس ابن قتیبه، همانجا: لیلی بنت مُرَّة، قاضی نعمان، ج ۳، جزء۱۲، ص :۱۵۲ أمّ لیلی بنت مُرَّة). مصعب بن عبداللّه (همانجا) نسب کامل او و مادرش را آورده است. جد لیلی، عروةبن مسعود ثقفی، صحابی رسول خدا و مادرش، میمونة، دختر ابوسفیان بود (همان، ص ۵۷ و پانویس ۲). از تاریخِ ازدواج امام حسین علیه السلام با او اطلاعی در دست نیست. فقط می دانیم که علی بن حسین، فرزند او بود.۴) امّ اسحاق دختر طلحة. پدرش، طلحةبن عبیداللّه، از اصحاب مشهور رسول خدا و مادرش جَرباء دختر قسامةبن حنظلة بود (ابن سعد، ج ۳، ص ۲۱۴؛ مصعب بن عبداللّه، ص ۲۸۲). امّاسحاق نخست با امام حسن مجتبی علیه السلام ازدواج کرد (ابن سعد؛ مصعب بن عبداللّه، همانجاها؛ ابن قتیبه، ص ۲۳۳). امام حسن پیش از شهادت، به برادرش حسین سفارش کرده بود که با این بانو ازدواج کند (ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۸۳، ج ۲۱، ص ۱۱۴؛ نیز رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ ابن حبیب، ص ۶۶). حاصل این ازدواج دختری به نام فاطمه بود (ابن سعد؛ ابن قتیبه؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۸۳، همانجاها). ام اسحاق پس از شهادت امام حسین با عبداللّه بن عبدالرحمان بن ابی بکر ازدواج کرد (ابن حبیب، همانجا).۵) برخی منابع زنی از قبیله قُضاعه را نیز در شمار همسران امام نام برده اند که برای امام پسری به نام جعفر به دنیا آورد (رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، ص ۵۹؛ مفید، ج ۲، ص ۱۳۵؛ بیهقی، ج ۱، ص ۳۴۹؛ ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۷۷، ۱۱۳). سِبط ابن جوزی (ص ۲۴۹) نام او را سُلافه و بیهقی (همانجا) مَلومه ذکر کرده اند. از جزئیات زندگی وی اطلاعی در دست نیست.ب) فرزندان :منابع متقدم (برای نمونه رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، ص ۵۷ـ ۵۹؛ بخاری، ص۳۰؛ مفید، همانجا) فرزندان امام را چهار پسر و دو دختر و منابع متأخر (برای نمونه رجوع کنید به دلائل الامامة، ص ۷۴؛ ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۷۷؛ ابن طلحه شافعی، ج ۲، ص ۶۹) شش پسر و سه دختر نوشته اند :۱) علی اکبر، پسر بزرگ امام حسین، فرزند لیلی (رجوع کنید به علی بن حسین*).۲) علی اصغر، امام چهارم شیعیان، معروف به زین العابدین و سجاد، فرزند شهربانو (رجوع کنید به السجاد*، امام).۳) عبداللّه، فرزند خردسال امام. مادرش رَباب بود. تاریخ تولد وی مشخص نیست، ولی بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، صغیر و شیرخوار دانسته اند (رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، ص ۵۹؛ بلاذری، ج ۲، ص ۴۹۸؛ طبری، ج ۵، ص ۴۴۸، ۴۶۸؛ بخاری، همانجا). در منابع متقدم سنّی و شیعه نام او عبداللّه یاد شده، ولی در منابع متأخر شیعی به علی اصغر شهرت یافته است. مقتل الحسین اَخطَب خوارزم (ج ۲، ص ۳۷) و مناقب آل ابی طالب ابن شهر آشوب (ج ۴، ص ۱۰۹)، قدیم ترین منابعی هستند که هنگام ذکر کیفیت شهادت فرزند خردسال امام، از او با نام علی یاد کرده اند. منابع بعدی نیز، به تبع ایشان، نام طفل شهید را علی اصغر ــو غالبآ لقب امام سجاد علیه السلام را علی اوسط ــ آورده اند (برای نمونه رجوع کنید به بهاءالدین اربلی، ج۲، ص۲۵۰؛ ابن طَقْطَقی، ص ۱۴۳؛ ابن صباغ، ص ۱۹۶؛ شَبْراوی شافعی، ص۱۳۰). این در حالی است که در این منابع در ضمن ذکر فرزندان امام حسین علیه السلام، نام عبداللّه را نیز برشمرده اند ولی به کیفیت شهادت او اشاره ای نکرده اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن شهر آشوب؛ ابن طلحه شافعی؛ بهاءالدین اِربلی؛ ابن صباغ، همانجاها). این موضوع از اختلاف منابع متقدم و متأخر در شمارش فرزندان امام حسین علیه السلام که علی نام داشته اند، نشئت گرفته است (رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه؛ بخاری؛ مفید، همانجاها؛ قس دلائل الامامة؛ ابن شهر آشوب؛ ابن طلحه شافعی؛ بهاءالدین اربلی، همانجاها). به روایت کلینی (ج ۶، ص ۱۹) امام حسین در واکنش به اعتراض مروان که چرا حسین بن علی دو تن از فرزندانش را علی نامیده است، اظهار کرد که حتی اگر صد پسر نیز داشته باشد دوست می دارد همه آنها را علی بنامد.امام حسین علیه السلام در آخرین لحظات، پیش از آنکه به میدان جنگ برود، عبداللّه را در آغوش گرفت که فردی از قبیله بنی اسد به عبداللّه تیر زد و او را به شهادت رساند (طبری، ج ۵، ص ۴۴۸؛ مفید، ج ۲، ص ۱۰۸؛ اخطب خوارزم، همانجا). نام پرتاب کننده تیر حرملةبن کاهل ذکر شده است (بلاذری؛ مفید؛ اخطب خوارزم، همانجاها؛ قس طبری، ج ۵، ص :۴۶۸ هانی بن ثُبیت حَضرمی). امام گودالی با شمشیر خود حفر کرد و کودک را به خاک سپرد (اخطب خوارزم، همانجا).۴) جعفر. مادرش زنی از قبیله قضاعه بود. وی در زمان حیات امام از دنیا رفت و نسلی از او باقی نماند (مصعب بن عبداللّه، همانجا؛ مفید، ج ۲، ص ۱۳۵؛ ابن شهرآشوب، همانجا).۵) فاطمه، دختر بزرگ امام (ابن سعد، ج ۳، ص ۲۱۴؛ مصعب بن عبداللّه، همانجا؛ ابن حبیب، ص ۴۰۴). مادرش امّاسحاق بود. تاریخ دقیق تولد فاطمه مشخص نیست، ولی چون مادرش بعد از شهادت امام حسن (۴۹ یا ۵۰) به همسری امام حسین درآمد، تولد وی بعد از این سال بوده است.وی بانویی پرهیزکار و سخنور بود و گفته اند سیمایش به جده اش، فاطمه، دختر رسول خدا، شبیه بوده است (رجوع کنید به بخاری، ص ۶؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۴۰۵، ص ۱۲۲؛ مفید، ج ۲، ص ۲۵). بنابر حدیثی از امام باقر علیه السلام، امام حسین علیه السلام قبل از شهادت، ودایع امامت و وصایای مکتوب خود را به فاطمه سپرد و او بعدآ آنها را به امام سجاد تحویل داد (صفّار قمی، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ کلینی، ج ۱، ص ۳۰۳).فاطمه از زنان تابعی و از راویان حدیث بوده و از پدرش و عبداللّه بن عباس و اسماء بنت عُمَیس، روایت کرده است (رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۷۰، ص ۱۰؛ مزّی، ج ۳۵، ص ۲۵۴ـ۲۵۵).فاطمه نخست با حسن مُثّنی (ابی طالب) ازدواج کرد (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۸، ص ۴۷۳؛ بخاری، همانجا). او در کربلا حضور داشت و به همراه دیگر اعضای خاندان امام حسین، به اسارت به شام برده شد (رجوع کنید به مفید، ج ۲، ص ۱۲۱). میان او و یزید در دربار سخنانی رد و بدل گردید (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۴۶۴؛ قاضی نعمان، ج ۳، جزء۱۳، ص ۲۶۸). احمدبن علی طبرسی (ج ۲، ص ۲۷ـ۲۹) احتجاج او با اهل کوفه را آورده است.فاطمه پس از درگذشت شوهرش، حسن مثنی، با عبداللّه بن عمروبن عثمان بن عفان ازدواج کرد (ابن سعد؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۴۰۵، همانجاها). پس از مرگ عبداللّه، والی مدینه عبدالرحمان بن ضحاک از او خواستگاری کرد که نپذیرفت (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۸، ص ۴۷۴). ابن حِبّان (ج ۵، ص ۳۰۱)، بدون اشاره به تاریخ دقیق، از وفات او در حدود نودسالگی سخن گفته است. ابن عساکر (ج ۷۰، ص ۱۷) نیز خبری از درگذشت وی در زمان خلافت هشام بن عبدالملک را آورده است.۶) سُکَینه، دختر کوچک امام حسین، فرزند رَباب (رجوع کنید به سکینه بنت حسین*).به جز این شش فرزند، نام دو پسر و یک دختر دیگر در منابع متأخر دیده می شود که عبارت اند از: علی اصغر، محمد و زینب (رجوع کنید به دلائل الامامة، ص ۷۴؛ ابن شهر آشوب، همانجا). ابن طلحه شافعی (ج ۲، ص ۶۹) نیز تعداد فرزندان امام را ده تن شمرده ولی فقط از نُه تن نام برده است. در کتابهای تاریخی از جزئیات زندگی ایشان گزارشی در دست نیست. همچنین در برخی کتابهای تذکره و مراثیِ متأخر، از دختر چهار ساله امام حسین به نام رقیه سخن به میان آمده است (رجوع کنید به کاشفی، ص ۳۸۹ـ۳۹۰؛ امین، ج ۷، ص ۳۴؛ نیز رجوع کنید به رقیه بنت حسین*).
منابع : ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حبیب، کتاب لمُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ] ۱۹۸۲[؛ ابن سعد؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ]بی تا.[؛ ابن صباغ، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمة علیهم السلام، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن طاووس ، مقتل الحسین علیه السلام، المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف، قم ] ۱۴۱۷[؛ ابن طقطقی، الاصیلی فی انساب الطّالبیین، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۶ش؛ ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول فی مناقب ال الرسول، چاپ ماجدبن احمد عطیه، بیروت ۱۴۰۲؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛ ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ همو، مقاتل الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛ موفق بن احمد اخطب خوارزم، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی، چاپ محمد سماوی، ]قم[ ۱۳۸۱ش؛ امین؛ ابونصر سهل بن عبداللّه بخاری، سرّالسلسلة العلویة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۲؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ علی بن زید بیهقی، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰؛ دلائل الامامة، ]منسوب به[ محمدبن جریر طبری آملی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ محمد ذهنی، خیرات حسان، ترجمه محمدحسن اعتمادالسلطنه، چاپ سنگی ]تهران[ ۱۳۰۴ـ۱۳۰۷؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ عبداللّه بن محمد شَبراوی شافعی، کتاب الاتحاف بحب الاشراف، مصر ] ۱۳۱۶[، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛ محمدبن حسن صفّار قمی، بصائرالدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش؛ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲؛ حسین بن علی کاشفی، روضة الشهداء، چاپ محمد رمضانی، ]تهران[ ۱۳۴۱ش؛ کلینی؛ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، قم ۱۴۱۳؛ یعقوبی، تاریخ.